Για την παρουσίαση του βιβλίου του Ραϋμόνδου Αλβανού: «Ο ελληνικός εμφύλιος. Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες, εκδόσεις Επίκεντρο». Δημοτικό Θέατρο Ζακύνθου, Σάββατο 21-9-2024

 

Φίλες & Φίλοι,

Για τα Μέλη της Λέσχης μας, η φιλαναγνωσία είναι συνυφασμένη με τις καθημερινές μας συνήθειες, είναι τρόπος ζωής, αδιάκοπη ανακάλυψη νέων συγγραφέων, μυσταγωγικό ξαναδιάβασμα κλασικών και αγαπημένων γραφίδων, περιπέτεια γοητευτική που δεν χάνει την ευκαιρία να μοιραστεί την εμπειρία της με τους άλλους.

Είτε πρόκειται για λογοτεχνία, είτε πρόκειται για ποίηση, για δοκίμιο, για αυτοβιογραφίες, για ημερολόγια, όλες οι προτάσεις που τίθενται στη μηνιαία μας συνάντηση γίνονται δεκτές με ενθουσιασμό, με αποτέλεσμα να έχει χτιστεί ανάμεσά μας μια στενή σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης, που με τα χρόνια έχει εξελιχθεί σε ειλικρινή φιλία.

Ευτυχώς δεν έχουμε ακόμα πέσει στο παράπτωμα της στείρας τοπικιστικής παραγωγής ούτε στην λαγνεία της Κίρκης των λιστών με  τα ευπώλητα βιβλία των Κυριακάτικων εφημερίδων.

Συνήθως κάποιο μέλος προτείνει ένα βιβλίο που διάβασε και το έχει βρει ενδιαφέρον και από εκεί ξεκινάει η συζήτηση και το ταξίδι για την επόμενη βιβλιοαναγνωστική επιλογή.

Το βιβλίο που παρουσιάζεται απόψε με τίτλο: «Ο ελληνικός εμφύλιος. Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες, εκδόσεις Επίκεντρο», ήρθε σαν πρόταση δύο μελών μας, τα οποία «τράκαραν» με το συγγραφέα στο μεταπτυχιακό τμήμα του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου με αντικείμενο  «Δημόσια Ιστορία».

Οι περισσότεροι όμως τον έχετε γνωρίσει σαν τον αυτουργό του θέματος που «έπεσε» στο μάθημα της Γλώσσας στις πανελλαδικές εξετάσεις, τον Ιούνιο του 2022 και μάλιστα μέσα από το παρουσιαζόμενο βιβλίο.

Τι είναι όμως η Δημόσια Ιστορία;

Στις μέρες μας, συχνά, τα όρια ανάμεσα στη δημόσια και την ακαδημαϊκή Ιστορία είναι δυσδιάκριτα, καθώς, τόσο η χρήση της Ιστορίας από πολιτικούς, δημοσιογράφους και ιστορικούς είναι ευρέως διαδεδομένη, όσο και τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ευνοούν τις πολλαπλές ωσμώσεις ανάμεσα στις δύο.[1]

Ενώ λοιπόν το ακαδημαϊκό κομμάτι της ιστορικής κουλτούρας περιλαμβάνει την έρευνα και τη διδασκαλία μέσα στις ακαδημαϊκές αίθουσες, η δημόσια ιστορία αναφέρεται στη συνδρομή των ιστορικών και της ιστορικής μεθόδου έξω από τα όρια της ακαδημαϊκής κοινότητας[2].

Γι’ αυτό, δημόσια Ιστορία δεν είναι μόνο οι πολλαπλοί τρόποι με τους οποίους το παρελθόν αξιοποιείται ή αποτυπώνεται στον δημόσιο χώρο, αλλά επίσης η συστηματική μελέτη ενός φαινομένου, με δικές του ερευνητικές προτεραιότητες και δικές του εξειδικευμένες μεθοδολογικές πρακτικές[3].

Αυτές τις πρακτικές αναπτύσσει, ξετυλίγει και καταθέτει ο Ραϋμόνδος Αλβανός στο ανά χείρας βιβλίο και μάλιστα με έναν τρόπο απλό, συναρπαστικό που διαβάζεται τόσο από την ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και από τη δική μας μικρή Λέσχη, που το αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή.

Ο συγγραφέας του σαν δημόσιος ιστορικός αναγνωρίζει ότι το παρελθόν και η ιστορία δεν είναι συνώνυμα: η  κάθε είδους ιστορία, κατασκευάζεται[4].

Τα γεγονότα όμως δεν κάνουν την ιστορία. Ο ιστορικός κάνει τα γεγονότα. Αυτός, με την επιλογή, παίρνει από το παρελθόν ό,τι φαίνεται ότι τον ενδιαφέρει περισσότερο.

Απόψε θα τον ακούσουμε να μας αναπτύσσει το καυτό θέμα της δικής του αφήγησης για μία από τις πιο τραυματικές στιγμές της νεότερης ιστορίας.

Κυρίως όμως θα του ζητήσουμε να μας ερμηνεύσει με το δικό του τρόπο το οργουελικό «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει το παρελθόν».

Σας ευχαριστώ!

 

---

[1]Χάρης Αθανασιάδης, Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική ιστορία  
στην Ελλάδα, 1858-2008, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2015, σελ. 25

[2] Χάρης Αθανασιάδης, όπ., σελ. 16

[3] Χάρης Αθανασιάδης, όπ., σελ. 32

[4] Hilda Kean, “Introduction” στο H. Kean, P. Martin (επιμ.), The Public  
History Reader, Routledge, Νέα Υόρκη και 'Αμπιγκτον, 2013, σελ.  xiv

Για την παράσταση «Κατσαρίδα» της ΦΙΕΡΑΣ.

 

Μία πρωτοποριακή παράσταση παρακολουθήσαμε χθες στο Θέατρο του Σαρακινάδου από το εφηβικό τμήμα του Θεατρικού Εργαστηρίου-Τεχνοχώρου ΦΙΕΡΑ, το οποίο παρουσίασε το έργο του Βασίλη Μαυρογεωργίου «Κατσαρίδα».

Πρόκειται για ένα έργο που κινείται  μέσα στο χώρο του καλλιτεχνικού κινήματος του Ντανταϊσμού, το οποίο παρουσιάστηκε το 1915, λίγο μετά το ξέσπασμα του Α Παγκοσμίου Πολέμου και είχε βραχύβια διάρκεια, έως το 1924 περίπου. Οι πρωτεργάτες του ήταν ποιητές και ζωγράφοι που είχαν καταφύγει στην ουδέτερη Ελβετία κατά τη διάρκεια του Πολέμου και συγκεντρώνονταν στο Καμπαρέ Βολταίρ του Χούγκο Μπαλ (1886-1927). Κύριος εκπρόσωπός του καθιερώθηκε ο Τριστάν Τζαρά (1896-1963), ο οποίος συνέταξε το Μανιφέστο Νταντά (1918).

Τα έργα των Ντανταϊστών αποτελούσαν μηδενιστικές χειρονομίες και προκλήσεις.

Τα παιδιά της ΦΙΕΡΑΣ ανέλαβαν να παρουσιάσουν μια νέα εκδοχή του έργου, μέσα από τη διασκευή - διδασκαλία της Έφης Λάζου και να αφηγηθούν, την ιστορία της Ιωάννας, μιας μικρής, κόκκινης και εξόριστης κατσαρίδας, η οποία ονειρεύεται να ανέβει στο φεγγάρι.

Το έργο, ελπιδοφόρο και ανατρεπτικό, μας  προκαλεί να κάνουμε μια «βουτιά» μέσα μας και να ανακαλύψουμε το πιο ζωντανό κομμάτι μας, αυτό που ονειρεύεται.

Όλοι μοιάζουμε με τη μικρή, κόκκινη κατσαρίδα. Όλοι νιώθουμε σαν να μην μας καταλαβαίνουν. Όλοι θέλουμε να κάνουμε τα όνειρά μας πραγματικότητα, αλλά διαρκώς τα αναβάλλουμε.

Πόσο ψυχοφελής η επιλογή του συγκεκριμένου έργου για τους εφήβους που συμμετείχαν στην παράσταση, αλλά και για όσους την παρακολουθήσαμε και γίναμε για λίγο τα παιδιά κι εμείς που κάποτε ονειρευτήκαμε να ανεβούμε στο φεγγάρι.

Συγχαρητήρια στην Έφη Λάζου για το μεγάλο βάρος που ανέλαβε, αλλά και σε όλους όσους στήριξαν την παράσταση. Ιδιαίτερη αναφορά στον καταπληκτικό μουσικό αφηγητή Νίκο Ποταμίτη.

Ανυπομονούμε για την επόμενη παράστασή τους…

«Η γοητεία των μικρών πραγμάτων» της Χαράς Θεοδωρίτση.

 

Τρεις μόνο μέρες έμειναν για να ολοκληρωθεί η έκθεση της Χαράς Θεοδωρίτση με τίτλο: “Η γοητεία των μικρών πραγμάτων”,  στη ΛΕΣΧΗ «Ο ΖΑΚΥΝΘΟΣ» και αξίζει να μην την χάσει κανείς, αφού μας προσφέρει, εκτός από πρωτοτυπία, καλαισθησία κι ευαισθησία μία σπουδαία διδακτική εμπειρία.

Η διδακτική εμπειρία ξεκινάει όχι μόνο γιατί η Χαρά αξιοποιεί με ευφάνταστο και ευφυή τρόπο τα μικρά, τα άχρηστα, τα πεταμένα, εκείνα που έχουν κλείσει τον κύκλο της ζωής τους και τα μετατρέπει σε έργα τέχνης, αλλά κυρίως γιατί μας αποδεικνύει ότι ο καθένας από μας μπορεί να τολμήσει να εξωτερικεύσει τις εσώτερες εικόνες του με παρρησία και θάρρος και να τις φέρει στην επιφάνεια, ξορκίζοντας την εικόνα που επιβάλλεται, με ή χωρίς τη θέλησή μας, από το περιρρέον κλίμα της εποχής.

Γιατί στα πετρωτά της η Χαρά, με γενναιοδωρία και «ακομπλεξάριστα», μιλάει για πρόσωπα που πέρασαν ανεπιστρεπτί, για επαγγέλματα που χάθηκαν, για συναισθήματα που προδόθηκαν, για ταξίδια που πραγματοποιήθηκαν, για παραμύθια που αφηγήθηκαν, για μικρές στιγμές της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, που βιώθηκαν, χάιδεψαν τις αισθήσεις και χάθηκαν στη συνέχεια μέσα στη ροή του χρόνου.

Και αυτή την αναμέτρηση με το χρόνο η Χαρά δεν τη φοβάται, γιατί γνωρίζει καλά πως το πεταμένο, το άχρηστο, το μικρό, κρύβει μέσα του μια τόσο ζωογόνα δυναμική, που τίποτα δεν μπορεί να την εξαφανίσει.

Είναι η ελπίδα λοιπόν αυτή που αναδύεται μέσα από τα πετρωτά της.

Είναι η ελπίδα πως η δημιουργική διάθεση, η φαντασία, η ελευθερία έκφρασης, η αδιαμεσολάβητη αυτοέκφραση, όταν έχει κάποιος να πει κάτι, υπάρχει και μπορεί να ανασυρθεί μαγεύοντας το θεατή.

Την θαυμάζουμε και την ευχαριστούμε γι’ αυτό και ας σπεύσουμε τις τρεις τελευταίες μέρες που έμειναν να απολαύσουμε τη δουλειά της.

 

Για το Λεύκωμα: «12 χρόνια Ξενοπούλειος Βιβλιοθήκη. Μικρές Στιγμές μιας μεγάλης διαδρομής».

 

       Τι είναι αυτό που ανακαλύπτει κανείς μέσα στα βιβλία μιας Βιβλιοθήκης; Η απάντηση δόθηκε στη λήξη της καλοκαιρινής εκστρατείας της Ξενοπουλείου Παιδικής Βιβλιοθήκης, που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 1 Σεπτεμβρίου 2024.

          Και η απάντηση δεν είναι μία, αλλά πολλές: βρίσκει κανείς ταξίδια, πάθος, έμπνευση, αγάπη, επίγνωση, αυτογνωσία, απαντήσεις στα ερωτήματα, κι άλλα ερωτήματα, γνώσεις, γεύσεις, φίλους, την ποίηση, την ιστορία, το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον, τον εαυτό του...

          Αυτές τις απαντήσεις, μαζί με πλήθος δραστηριότητες, εκπαιδευτικά παιχνίδια, συνεργασίες, αλλά και τους ανθρώπους που έστησαν όλο αυτό το όνειρο, βρίσκουμε μέσα στο εξαιρετικό Λεύκωμα των 154 σελίδων, «12 χρόνια Ξενοπούλειος Βιβλιοθήκη. Μικρές Στιγμές μιας μεγάλης διαδρομής, Ζάκυνθος 2024», το οποίο εξέδωσε ο Σύλλογος Φίλων Ξενοπουλείου Παιδικής Βιβλιοθήκης.

Πρόκειται για μία έκδοση που μας συστήνει, καλαίσθητα και συμπεριληπτικά, το αθόρυβο έργο που γίνεται στον χώρο που προσεισμικά ήταν το σπίτι του Γρηγορίου Ξενόπουλου και σήμερα, στο ισόγειο, φιλοξενεί την Ξενοπούλειο Παιδική Βιβλιοθήκη και στον πρώτο όροφο το Μουσείο του Γρηγορίου Ξενόπουλου, με το πολύτιμο αρχείο, τα κατάλοιπα του περίφημου περιοδικού «Η Διάπλασις των Παίδων» και προσωπικά αντικείμενα του συγγραφέα.

Αυτό το μικρό Μουσείο, που ανήκει στο Δήμο Ζακύνθου, με την φοινικιά του προσεισμικού σπιτιού του Ξενόπουλου στην αυλή του, απομεινάρι από το περίφημο περιβόλι του, εμπνέει, ενεργοποιεί και απογειώνει τη φαντασία όλων των εθελοντών που ανέλαβαν να μπολιάσουν τα παιδιά της Ζακύνθου με την αγάπη για τη φιλαναγνωσία και κυρίως με τη διαδικασία της μετατροπής τους σε ενεργούς πολίτες.

Το Λεύκωμα, ο αμητός δώδεκα χρόνων εθελοντικής δράσης και προσφοράς, μάς δίνει μία μικρή μόνο γεύση, όσων με κέφι και μεράκι πραγματοποιήθηκαν μέσα από το πορτόνι του μικρού Μουσείου, από τους 254 εθελοντές, οι οποίοι αναφέρονται ονομαστικά στην έκδοση.

Και όπως το τέλος της χρονιάς στο Νηπιαγωγείο και τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, παραλαμβάνουν τα παιδιά τις εργασίες τους για να τις μεταφέρουν με καμάρι σπίτι, έτσι και η εν λόγω έκδοση παραδίδει στο φιλαναγνωστικό κοινό ένα μικρό μέρος από τις εργασίες δώδεκα χρόνων εθελοντικής δράσης: από τα εργαστήρια, τις δημόσιες εκδηλώσεις, τις δημιουργικές στιγμές σε δημόσιους χώρους, όλων όσων συμμετείχαν σε αυτές.

Σ' αυτές λοιπόν διαπιστώνουμε τη διάχυση της γνώσης σε όλο το νησί, με τους 6.000 ενεργούς μικρούς αναγνώστες της παιδικής δανειστικής βιβλιοθήκης, τα «Ξενοπουλάκια», όπως τρυφερά αποκαλούνται από τους εθελοντές - εμψυχωτές και αποτελούν τη συνέχεια των παλαιών «Διαπλασόπουλων».

Ξαναθυμόμαστε όλους τους σπουδαίους συγγραφείς που πέρασαν από τη βιβλιοθήκη και συνομίλησαν για τα βιβλία τους με τα παιδιά, όπως την αείμνηστη Αγγελική Βαρελά, αλλά και νεότερους, όπως το Διονύση Λεϊμονή, τη Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, τη Σοφία Ζαραμπούκα, την Ελένη Σβορώμου, τον Μάνο Κοντολέων και τόσους άλλους.

Ξαναφέρνουμε στη μνήμη μας τις δράσεις έξω από τους τοίχους της Παιδικής Βιβλιοθήκης στα χωριά του νησιού (Γαλάρο, Κερί, Λακαδάκια), στα Μουσεία του (Μουσείο Ζακύνθου, Μουσείο Σολωμού & Επιφανών Ζακυνθίων), σε κομβικούς τόπους μνήμης και ιστορίας (Λόφος Στράνη, Ναός Παναγίας Φανερωμένης, Άγιος Νικόλαος του Μώλου).

Ταξιδεύουμε μέσα στη δημιουργική φαντασία των παιδιών, τα οποία μέσα από τα ποιήματα, τα παραμύθια, τα ακρωνύμια και τις κάθε λογής εργασίες, κατάκτησαν -μέσα από το παιχνίδι- τη γνώση, αλλά και μας αποκάλυψαν τις δικές τους προτάσεις για φλέγοντα θέματα, όπως είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος.

Μέσα από το Λεύκωμα, διαπιστώνουμε ότι μας έδωσαν τη δική τους προσέγγιση σε σημαντικές επετείους, όπως «τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821» και «τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Γρηγορίου Ξενόπουλου», καθώς χαλαρωμένα από το άγχος για τη σχολική επίδοση, μίλησαν για τους δικούς τους ήρωες κι έκαναν τον συγγραφέα μέλος της δικής τους οικογένειας, που τους συμβούλεψε και τους έλυσε απορίες.

Και το κυριότερο, το Λεύκωμα μάς παρουσίασε ανάγλυφα, με χρώμα, χιούμορ και χαρούμενη διάθεση, πώς τα δώδεκα χρόνια λειτουργίας της Βιβλιοθήκης, που συμπίπτουν με τη διάρκεια της φοίτησης ενός παιδιού στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, κατόρθωσαν να ενισχύσουν την παιδαγωγική πράξη και να συνδράμουν στην ψυχοπνευματική ανάπτυξη των παιδιών που πέρασαν την πόρτα του μικρού Μουσείου.

Και με μεγάλη συγκίνηση βλέπουμε στις φωτογραφίες τα πρόσωπα εκείνα που έριξαν τον πρώτο σπόρο για τη δημιουργία της βιβλιοθήκης (Άκης Λαδικός) και άλλα που δεν είναι πια ανάμεσά μας και που έθεσαν μέσα από τις πολύτιμες γνώσεις τους τις γερές βάσεις για να στηθεί το δύσκολο εγχείρημα (Άννα Κλαυδιανού, Διονύσης Φλεμοτόμος, και άλλοι).

Όλοι οι συντελεστές της έκδοσης, η Πρόεδρος και το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου Φίλων Ξενοπουλείου Παιδικής Βιβλιοθήκης, οι Εθελοντές, οι Γονείς, που αγάπησαν το Σπίτι του Ξενόπουλου και έφεραν σε πέρας το δύσκολο εγχείρημα της συλλογής και αρχειοθέτησης του υλικού αυτού, καμαρώνουν βλέποντας «τα Ξενοπουλάκια» των πρώτων χρόνων, τώρα να έχουν μεγαλώσει και να έχουν χαράξει το δικό τους δρόμο στη ζωή.

Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να ενισχυθεί το έργο που γίνεται και να υπάρχει η δυνατότητα κάθε χρόνο να αποτυπώνεται εκτυπωτικά η μεγάλη προσπάθεια.

 Το πρώτο βήμα είναι να περάσουν όλοι από το Μουσείο Ξενόπουλου και να  αποκτήσουν την εν λόγω έκδοση που διατίθεται στη βιβλιοθήκη στο ωράριο λειτουργίας της.  

Το δεύτερο, σύντομα το Μουσείο να μπορέσει να ανοίξει το πορτόνι  του με μόνιμο προσωπικό και με βιβλιοθηκονόμο για τη Βιβλιοθήκη.

Ας ελπίσουμε ότι η ευχή μας θα ακουστεί από ευήκοα ώτα αρμοδίων.

Διαφορετικά θα ξαναδιαβάσουμε ακόμα μία φορά για την αγωνία μας για το Ναυάγιο….

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε και στην τοπική εφημερίδα ΗΜΕΡΑ ΖΑΚΥΝΘΟΥ, Τετάρτη 11-09-2024, αρ. φύλλου 7163 και στην ηλεκτρoνική της σελίδα, εδώ: https://www.imerazante.gr/2024/09/11/348495

 

 

Βιβλιοπαρουσίαση για βιβλίο Μηνά Στραβοπόδη: «Συμπληγάδες αξιών», Λόφος Στράνη, 5 Αυγούστου 2024

 

Φίλες & Φίλοι,

Δεν υπάρχει καλύτερη επιλογή κατά τη γνώμη μου για την παρουσίαση του αποψινού βιβλίου από το συγκεκριμένο χώρο, στο Λόφο του Στράνη, τόπο συναισθηματικά φορτισμένο και ποιητικά καθαγιασμένο από την σκιά του μεγάλου Ποιητή, καθώς είμαι σίγουρη πως η ρομαντική κι ευαίσθητη ψυχή Του, θα χαίρεται, που απόψε θα ξεφυλλίσουμε το βιβλίο ενός άλλου ευαίσθητου κι προβληματισμένου, όπως υπήρξε κι εκείνος, νέου, του Μηνά Στραβοπόδη, που μέσα από τη δική του πνευματική βάσανο, μας προσφέρει ένα νέο μυθιστόρημα και μάλιστα, με πρωτότυπο όσο και μυστηριώδη τίτλο.

Δεν υπάρχει καλύτερη επιλογή και από το χρόνο που επιλέχθηκε η παρουσίαση, ως αφορμή για προβληματισμό, καθώς σήμερα είναι η παραμονή μίας ημερομηνίας που άλλαξε τον ρου της παγκόσμιας ιστορίας, σκορπώντας τον απόλυτο τρόμο σε ολόκληρο των πλανήτη. Αναφέρομαι στην θλιβερή επέτειο της ρίψης της ατομικής βόμβας από την Αμερική, στις 6 και 9 Αυγούστου του 1945, μία χρονιά που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της στην συλλογική μνήμη, ως η χρονιά εκείνη που με τη ρίψη της πυρηνικής βόμβας ουρανίου σκοτώθηκαν ακαριαία 110.000 άμαχοι άνθρωποι στη Χιροσίμα, το πρωινό της 6ης Αυγούστου 1945, ενώ με τη ρίψη της ατομικής βόμβας πλουτωνίου, στις 9 Αυγούστου, στο νησί Ναγκασάκι, εξαφανίστηκαν 70.000 άνθρωποι, ενώ, ο αριθμός απωλειών αυξήθηκε δραματικά το επόμενο διάστημα και τον οποίο οι Ιάπωνες, μόνο για τη Χιροσίμα υπολογίζουν σε 247.000 ψυχές.

Σήμερα, 79 χρόνια μετά, όλος ο πλανήτης κρατάει την ανάσα του, περιμένοντας και πάλι τα τύμπανα του πολέμου να ηχήσουν στη Μέση Ανατολή, μετά τα τελευταία γεγονότα της Ισραηλοϊρανικής σύγκρουσης, στα οποία δυστυχώς εμπλέκεται άμεσα και η χώρα μας, με τη συμμετοχή της φρεγάτας μας ΨΑΡΑ στα ύδατα της Ερυθράς Θάλασσας.

Και είναι πραγματικά ευφυές που σε ένα κομβικό σημείο της αφηγηματικής επεξεργασίας του, ο Μηνάς αναφέρεται στο τραγικό αυτό γεγονός, του Αυγούστου του 1945. Προφητικό για τα γεγονότα του σήμερα; Αφυπνιστικό για τα γεγονότα του χθες; Σε κάθε περίπτωση, βοηθητικό για τον ένα από τους δύο άξονες που χτίζεται η αποψινή παρουσίαση.

Πρόκειται για τον άξονα που αναφέρεται στην έντονη εσωτερική δράση, η οποία προκαλείται από την ανάγνωση και δημιουργείται από συγκεκριμένα ρεαλιστικά - πραγματικά στοιχεία. Σαν τέτοιο λοιπόν είναι η αναφορά, για παράδειγμα, στη ρίψη των βομβών.

Με άλλα λόγια ο συγγραφέας επιλέγει κομβικά γεγονότα της νεότερης ιστορίας  για να αφυπνίσει, να προβληματίσει, να "διορθώσει", επιτρέψτε τη λέξη, λάθη, όπως για παράδειγμα με την αναφορά του στον εορτασμό από τη χώρα μας, της έναρξης του Β' Παγκοσμίου πολέμου και όχι της λήξης του (12-10-1944), όπως εορτάζεται σε όλον τον υπόλοιπο κόσμο.

Αλλά η εσωτερική δράση δεν κερδίζεται μόνο από την αναφορά των ιστορικών γεγονότων. Το βιβλίο κερδίζει σε συγκινησιακό φτερούγισμα, από την αφιέρωση κιόλας, σε δύο αγαπημένα του πρόσωπα: το ένα στην μνήμη του θείου Κίμωνα  και το άλλο στη μητέρα του. Για το δεύτερο, που γνωρίζω, είναι η οφειλόμενη τιμή, η βαθιά αναγνώριση στο πρόσωπο που  γαλούχησε,  έχτισε, δίδαξε το συγγραφέα, δείγμα της δικής του ποιότητας χαρακτήρα, ο οποίος βαδίζει μπροστά, αναγνωρίζοντας τα σταθερά του έρμα.

Εσωτερική δράση ενεργοποιείται με το αρχαιοελληνικό όνομα του βασικού ήρωα (Κίμωνας), που με το επίθετό του (Ζερβός), τοποθετείται ήδη στην αριστερή πλευρά των εδράνων της Βουλής, σαν να είναι προδιαγεγραμμένη η πορεία που θα ακολουθήσει. Είναι ο ίδιος ήρωας που στο τέλος του βιβλίου και με αφορμή το λουλούδι, που του προσφέρει η Βεατρίκη (ονοματολογική υπόμνηση στην αγαπημένη και μούσα του Δάντη), μετατρέπεται στον «άνθρωπο με το γαρύφαλλο», τον ήρωα της ομώνυμης ελληνικής, δραματικής, κινηματογραφικής ταινίας του 1980, που το σενάριό της είναι βασισμένο στις τελευταίες μέρες του Νίκου Μπελογιάννη.

Όλα τα φανταστικά πρόσωπα του βιβλίου, από τον καθηγητή που ήδη αναφέραμε, μέχρι τον μαθητή, Βίκτωρα Φωτεινό, ο οποίος με την αυτοχειρία του έχει ήδη κερδίσει μία φωτεινή θέση, στον πνευματικό γαλαξία, δεν παρουσιάζονται λεπτομερειακά, με τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά. Είναι οι ιδέες και οι πράξεις τους εκείνες, που συνθέτουν το προφίλ τους. Μια ελαφριά ειρωνική τοποθέτηση για την ανάγκη της εποχής μας να επιβαλλόμαστε με την εξωτερική εμφάνιση, μέσα από τις κάθε είδους προσπάθειες για να σταματήσουμε (γυναίκες και άντρες) το χρόνο και όχι για τις ιδέες και τις πράξεις μας.

Γι’ αυτό εύκολα ο συγγραφέας μπορεί να περάσει στην αφηγηματική ένταξη και άλλων προσώπων – συμβόλων της νεότερης ιστορίας και λογοτεχνίας. Έτσι ζωντανεύουν -ενδεικτικά αναφέρω - με τις ιδέες τους ο Ρουσώ, ο Ντοστογιέφσκι, ο Λουντέμης και ο Γκάντι, αλλά και Αϊζενχάουερ, ο Χάρυ Τρούμαν, ο Τσώρτσιλ, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο, παίζοντας ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης, ενώ το έργο του Ουμπέρτο Έκο «Φύλλο μηδέν», εμβολίζει το δικό του μυθιστόρημα.

Δεν είναι ο ρόλος μου απόψε να σας αποκαλύψω πώς όλα αυτά τα σπουδαία πρόσωπα συνδέονται μεταξύ τους και γνέθουν την πλοκή του βιβλίου του Μηνά. Αυτό που θέλω είναι να σας ελκύσω να το προμηθευτείτε και να χαρείτε την ανάγνωσή του, όπως έκανα εγώ.

Και δεν μόνο τα πρόσωπα, είναι και τα ηχηρά τοπόσημα που δίνουν τις συντεταγμένες της δράσης (Λονδίνο, Μαρσασλόκκ, Café Centrale, Παρθενώνας, Κάστρο Σερίφου), ενώ ένας άλλος ΟΥ-ΤΟΠΟΣ, στα σύννεφα, υπερίπταται, παρακολουθεί κι ανακουφίζει ψυχικά, όταν όλα, εδώ κάτω στη γη, τα ανόητα, τελειώνουν.

Σκηνές που φέρνουν γροθιά στο στομάχι, όπως εκείνη με τον άστεγο clochard και τους δύο βουλευτές, ή τη δολοφονία του μοναχού, συνθέτουν την έντονη εσωτερική δράση, που αναπτύσσεται σε πολλαπλά χρονικά επίπεδα.

Ακόμη ευρήματα, όπως η συγγραφή και η τύχη της επιστολής, η αναζήτηση για την επίλυση του γρίφου και η λήψη του πρώτου Νόμπελ Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, μας κρατούν σε αγωνία, δίνοντας την ευκαιρία στο συγγραφέα να ξεδιπλώσει όλο το αφηγηματικό του ταλέντο.

Ο άλλος άξονας της αποψινής παρουσίασης είναι η εξωτερική δράση, η οποία αναπτύσσεται μέσα από τη γλώσσα και το ύφος του συγγραφέα, που φλερτάρει ανάμεσα σε ακαδημαϊκές εκφράσεις και τη σύγχρονη αργκώ (argot), με τέτοια άνεση και αυτοπεποίθηση, που πραγματικά σε κάνει να χαίρεσαι για τη δύναμή της να σε ταξιδέψει στο λογοτεχνικό του σύμπαν.

Γιατί η γλώσσα του είναι απλή χωρίς να είναι απλοϊκή, είναι μεστή χωρίς να βερμπαλίζει, ο ρυθμός της εναλλαγής των κεφαλαίων, παρ’ όλο  που η πλοκή ταξιδεύει μπρος-πίσω συνέχεια στο χρόνο, δεν μπερδεύει, αντίθετα, κρατάει το ενδιαφέρον αμείωτο, χτίζοντας την ιστορία, ακόμα και μέσα από την επιλεκτική χρήση της μουσικής-ποίησης (Bella Ciao).

Τελικά, ο προβληματισμός «για το βιβλίο που έγραψε ο Μηνάς» ή «το βιβλίο που διάβασα εγώ», όπως τον θέτει ο ίδιος στη σελίδα 200, είναι πολύ χαρακτηριστικός για τις πολλαπλές αναγνώσεις του. Γι’ αυτό είμαι σίγουρη πως όσα άτομα είμαστε στην αποψινή παρουσίαση τόσες αναγνώσεις θα γίνουν. Το σημαντικό όμως είναι να γίνουν.

Και ο πιο σημαντικός για μένα λόγος δεν είναι η πλούσια κι αδιαπραγμάτευτη εσωτερική και εξωτερική δράση του, ένα χαρακτηριστικό, το οποίο με ενθουσίασε και στην ανάγνωση του πρώτου του βιβλίου.

Τότε, στον «Επαναστάτη της Αβύσσου», διέκρινα κι αθώωσα τα χαρακτηριστικά μιας ολόκληρης γενιάς, της γενιάς του Μηνά, την οποία από συνήθεια έχουμε μάθει να απαξιώνουμε για τις επιλογές και τα λάθη της, φορτώνοντας πάνω της τα δικά μας λάθη.

Ήταν η γενιά της ανόδου του νεοναζισμού στην Ευρώπη, η γενιά της καραντίνας, η γενιά που έβλεπε μπροστά της την άβυσσο, που προσπαθούσε να ισορροπήσει ανάμεσα στις συμπληγάδες της Ιστορίας και τον ενθουσιασμό της Νιότης. 

 Σήμερα, τρία χρόνια μετά, με τα τύμπανα του πολέμου να χτυπάνε στη γειτονιά μας,  δεν μπορώ να μην αναγνωρίσω πως αυτή η γενιά, του Μπαζ Λαϊτγίαρ, της Μπάρμπι και του Σπάιντερμαν, ωρίμασε και δεν περιμένει από εμάς να της φωτίσουμε το δρόμο.

Βασανιζόμενη μέσα σε «Συμπληγάδες Αξιών», τολμά να βάζει στο στόμα του βραβευμένου με Νόμπελ Καθηγητή Κίμωνα Ζερβού, μπροστά στη Σουηδική Ακαδημία,  την καταγγελία για το έγκλημα που επιτελείται στη Γάζα.

Αυτή η ηθική, που εκπηγάζει από το βιβλίο, μέσα από τεράστιες θυσίες και αυτοθυσίες πραγματικών και φανταστικών ηρώων, είναι  εκείνη που στα δικά μου μάτια δίνει ελπίδα για το αύριο.

Είναι η ίδια ελπίδα που οφείλει να μας ενεργοποιήσει όλους αν θέλουμε αυτός ο πλανήτης να έχει συνέχεια.

Γι’ αυτό συγχαίρω το Μηνά για το νέο συγγραφικό του πόνημα και περιμένω με ανυπομονησία το επόμενο, με την ελπίδα και τα νέα για τον πλανήτη μας να είναι ευνοϊκότερα.

Σας ευχαριστώ!

Προλόγισμα Έκθεσης Γιάννη Τσολάκου Πνευματικό Κέντρο Ζακύνθου, 3 Αυγούστου 2024

     

Φίλες  & Φίλοι,

Είμαι πραγματικά ευγνώμων για την πρόσκληση του εξ Ηλείας ορμώμενου, αλλά πολιτογραφημένου Ζακυνθινού πλέον Γιάννη Τσολάκου, να προλογίσω την έκθεση σχεδίων και προσχεδίων του ξυλόγλυπτου διακόσμου του Ιερού Ναού των Αγίων Τιμοθέου και Μαύρας Μαχαιράδου.

Και ο λόγος έγκειται στο ότι απόψε, στο αδικημένο, λόγω χρήσης του, Πνευματικό Κέντρο της πόλης μας, μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια και να κάνουμε ένα ταξίδι προκειμένου να γνωρίσουμε τον (ξυλόγλυπτο) διάκοσμο ενός από τους ωραιότερους και αρχαιότερους ναούς του νησιού μας.

Και η ευγνωμοσύνη πηγάζει από την παραδοχή ότι, η λατρευτική χρήση όλων των εικαστικών και όχι μόνο μερών, που απαρτίζουν τον εικονογραφικό και γλυπτικό διάκοσμο ενός ναού, διαφέρει από την μουσειακή έκθεσή τους.

Απόψε λοιπόν έχουμε την τύχη να δούμε από κοντά όσα η διασωστική, αναστατική και φιλοκαλής ανασύνθεση του δημιουργού μάς προσφέρει, πριν τοποθετηθούν τα μέρη αυτά και αφού ολοκληρωθεί η ξυλόγλυπτη αποτύπωσή τους, εντός του ναού.

Έτσι μπορούμε να θυμηθούμε ότι, η Ζακυνθινή, ανήκοντας σε μια τέχνη που αναπτύχθηκε ανάμεσα  σ’ Ανατολή και Δύση, αποτελεί προπύργιο του δυτικού κόσμου κατά της επεκτατικής ροπής της Ανατολής, αλλά και σημείο συναλλαγής της με τη Δύση, διευκολύνοντας τη διαμόρφωση επαφών και επιτρέποντας να διαπλαστεί ο δικός της, χαρακτηριστικά ιδιότυπος αισθητικός κόσμος.

Μπορούμε έτσι, ορμώμενοι από το μπαρόκ τέμπλο του ναού της Αγίας, όπως ζωντανεύει μέσα από το σχεδιαστικό σύμπαν του δημιουργού του, να προβληματιστούμε για τη σημερινή κατάσταση, την οποία έχουμε επιτρέψει να κυριέψει το νησί μας.

Να προβληματιστούμε για το σήμερα, αλλά και να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα στοιχεία εκείνα, τα οποία αιματοδοτούσαν τους καλλιτέχνες της εποχής, τις αξίες που τους ενδυνάμωναν, με τα λίγα μέσα που διέθεταν και να συλλογιστούμε γιατί σήμερα έχουμε παραδοθεί στο «ετοιματζίδικο», το σουηδικό, το φασόν.

Να ξανασκύψουμε πάνω στο θρύλο και να θυμηθούμε πως η  εικόνα βρέθηκε από βοσκό του χωριού Λαγοπόδο, ο οποίος είδε φως πάνω σ’ ένα φράχτη, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός των Μαρτύρων, και όπου κατά την παλαιοχριστιανική εποχή υπήρχε δυσπρόσιτο λαγκάδι, και πως οι συγχωριανοί του θέλησαν να χτίσουν ναό προς τιμήν της Μάρτυρος, αλλά η εικόνα εξαφανιζόταν κατά τρόπο ανεξήγητο, για να ξαναβρεθεί ύστερα από λίγο στον τόπο της πρώτης ευρέσεώς της.

Να  ξαναθυμηθούμε πως έτσι προσφέρθηκαν οι κάτοικοι του Μαχαιράδου κι έχτισαν ένα ξωκλήσι στο σημείο που βρέθηκε η ιερή εικόνα και αργότερα στον ίδιο τόπο, ναό μεγαλύτερο, και μοναστήρι, από την οικογένεια Νταβαρία ή Ταβαρία.

Να ξεφυλλίσουμε τα βιβλία και να διαβάσουμε πως ο ναός αυτός καταστράφηκε από σεισμό και δωρίθηκε από τον Ανδρέα Νταβαρία σε Αδελφάτο, στις 16 Ιουλίου του 1632, που τον ξανάχτισε. Όμως και αυτός ο Ναός που έχτισε το Αδελφάτο έπαθε μεγάλες φθορές από σεισμούς και άλλες θεομηνίες και επισκευάστηκε ριζικά το 1873.

Να γνωρίσουμε πως επί Μητροπολίτου Ζακύνθου Χρυσοστόμου Δημητρίου, γύρω στο 1938, πως μετατράπηκε από Συναδελφικός Ναός σε Ενοριακό και με τους σεισμούς του 1953, έπαθε πάλι ζημιές, αλλά αναστηλώθηκε λίγο αργότερα με τη συνδρομή των χριστιανών και την αρωγή της πολιτείας.

Να πληροφορηθούμε πως το περίφημο πυργοειδές κωδωνοστάσιο  του ναού, που έχει ύψος 37 μέτρα, ότι χτίστηκε το 1802, ενώ οι καμπάνες του, που φημίζονται για τη γλυκύτητα και την αρμονία του ήχου τους, κατασκευάστηκαν στη Βενετία.

Και να φτάσουμε και στο διαδίκτυο, γκουγκλάροντας την αποφράδα ημερομηνία 10-12-2005, όταν η πυρκαγιά κατέστρεψε ολοσχερώς το εσωτερικό του και χάθηκε μέσα σε λίγες ώρες θησαυρός ασύλληπτης θρησκευτικής και καλλιτεχνικής αξίας.

Χάθηκε πρώτα η θαυματουργή εικόνα της Αγίας, που χρυσώθηκε το 1896 με δαπάνη της βασίλισσας Όλγας, ενώ προηγουμένως, το 1849, ο Καλαρίτης χρυσωτής Γεώργιος Παπαστεφάνου, κατασκεύασε το ασημένιο της πουκάμισο.

Χάθηκε η ωραία  ξυλόγλυπτη επιχρυσωμένη καθέδρα, έργο του ξυλογλύπτη Αντωνίου Κουρελή (1876-1957), με τις  αργυρόγλυπτες παραστάσεις, αγνώστου, με το μαρτύριο και τα θαύματα της αγίας.

Χάθηκε η εικόνα της Κυρίας των Αγγέλων, βυζαντινής τέχνης, που επαργυρώθηκε το 1815.

Χάθηκε η υπέροχη ουρανία.

Χάθηκαν οι εικόνες που στόλιζαν τους τοίχους του ναού, με θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, άλλες  του Αποστόλου Νικ. Λάτση (1840-1909) και άλλες του Σπυρίδωνα Πελεκάση (1842-1916), δυτικής τεχνοτροπίας.

Χάθηκε η εικόνα που απεικόνιζε τον άγιο Τιμόθεο, η τοποθετημένη σε καλλιτεχνικότατη ασημένια θήκη, με  παραστάσεις από τη ζωή και το μαρτύριο των αγίων Τιμοθέου και Μαύρας, η οποία κατασκευάστηκε το 1897 με τη φροντίδα του  Άγγελου Μωρέττη.

Χάθηκε και το υπέροχο τέμπλο, έργο Διονυσίου Νικολάου Μπελέτη (1834-1902) και του γιου του Αντωνίου Μπελέτη (1865-1896). Ο Μπελέτης, μαθαίνουμε ίδρυσε μεγάλο κατάστημα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, στο οποίο είχε αρχιτεχνίτη τον Ιταλό σκαλιστή Φραγκίσκο Ντεφέο, ενώ αργότερα συνεργάστηκε με το λαμπρό ντόπιο ινταγιαδόρο, Σπύρο Θεοδόση. Μαζί δε με το γιο του, σκάλισαν τα ωραία τέμπλα της Παναγίας του Σκουλικάδου και του Αγίου Νικολάου στο Τραγάκι.

Είναι το ίδιο τέμπλο, που τύχη αγαθή έφερε το Γιάννη Τσολάκο, να φωτογραφίσει λίγες μέρες πριν την καταστροφή. Αυτές οι φωτογραφίες, μαζί με όσες φωτογραφίες έχουν δημοσιευτεί σε μελέτες επτανησιακής τέχνης και αρχιτεκτονικής (Ντίνου Κονόμου, Διονύση Ζήβα), αποτέλεσαν τον οδηγό για όσα βλέπετε απόψε να εκτίθενται.

Σήμερα, δέκα εννιά χρόνια μετά την πυρκαγιά του Δεκεμβρίου του 2005, ξαναθυμόμαστε τα ερωτήματα που είχαμε θέσει στο αφιέρωμα για το ναό, με αφορμή την καταστροφή του, στην τοπική εφημερίδα «ΗΜΕΡΑ ΤΣΗ ΖΑΚΥΝΘΟΣ», σε ένα άρθρο, με τίτλο: Η καταστροφή της Αγίας Μαύρας: «Τι νά ΄γιναν οι τόσες προσευχές…»:

Είναι μόνο η καταστροφή ενός μνημείου-μουσείου για την ιστορία της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, που κάνει τους Ζακυνθινούς να δακρύζουνε;

Είναι μόνο η απώλεια της εκκλησίας που χτυπούσε η καρδιά του χωριού του Μαχαιράδου για τους γάμους, τις κηδείες, τα βαφτίσια τους και τώρα σταμάτησε;

Είναι πάλι το πλήγμα στην οικονομική ζωή της περιοχής, που το αντέτι του προσκυνήματος στη Χάρη της είχε γίνει για ντόπιους και ξένους ένα εμπορικό πανηγύρι αντίστοιχο μ’ εκείνο που γίνεται τον Αύγουστο του Αγίου;

Είναι που το νυφοπάζαρο για τις νέες και τους νέους που κρατάνε ανά χείρας πια τα κινητά έβρισκε αφορμή να διαρκεί ολονυχτίς;

Είναι που ο tour operator θα κάνει μικρότερη τη διαδρομή στην τουριστική περιήγηση που έχει εντάξει στο πρόγραμμά του;

Ναι, είναι όλα αυτά, αλλά είναι και κάτι περισσότερο.

Είναι που χάθηκε ένα ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ, στην άσχημη ζωή μας, που ως τώρα στόλιζε ολόκληρη τη Ζάκυνθο…

Φίλες και Φίλοι,

Αυτό το ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ, ξαναχτίζεται. Χάρη στον δραστήριο ιερέα, τους Μαχαιραδιώτες συγχωριανούς, τον αείμνηστο Διονύση Τσουκαλά, τους αγαπητούς Διονύση Παπαδάτο και Νίκο Καραμαλίκη και το άοκνο χέρι του Γιάννη Τσολάκου, τον οποίο συγχαίρω για το πολύμοχθο έργο του, τον ίδιο, που φιλοτέχνησε και πριν λίγα χρόνια και την εικόνα της Αγίας,  και σήμερα συνεχίζει, έχοντας μπολιάσει με την ίδια αγάπη για την τέχνη και τον συνεχιστή του, επίσης ζωγράφο, ταλαντούχο Διονύση, μπορούμε να ελπίζουμε ότι η Ζάκυνθος του Καντούνη και του Κουτούζη δεν έχει χαθεί.

Αν σκύψουμε πάνω από τα σχέδια για τον ξυλόγλυπτο διάκοσμο της Αγίας Μαύρας, με τον ιδιότυπο ζακυνθινό εκλεκτικισμό, που διακατέχει κάθε έκφανση της ζακυνθινής ψυχής, δεν μπορούμε παρά να παραδεχτούμε, πως σ’ αυτόν διακρίνονται τα ίδια χαρακτηριστικά, που ο αείμνηστος Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης, Χρύσανθος Χρήστου, στο περίφημο βιβλίο του για «την Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17^ου αι. -Το Μπαρόκ», διακρίνει, δηλαδή: «όλη την πολυσημαντικότητα και την αντιφατικότητα της περιόδου,  όλη την έκταση των ανησυχιών και όλο το βάθος των αντιθέσεών της, όλο τον τραγικό διχασμό της μεταξύ του χθες και του αύριο».

Ας δούμε τα προσχέδια για τον ξύλινο γλυπτικό διάκοσμο της Αγίας Μαύρας ως έναν τέτοιο αγώνα και ας προσπαθήσουμε ο καθένας με τις δυνάμεις του να ενισχύσει το σπουδαίο έργο που επιτελείται.

Σας ευχαριστώ.

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία 

• Κατερίνας Δεμέτη,  Από το Inlook στο Outlook, εκδ. Τρίμορφο, Ζάκυνθος 2012, σελ. 88. 
• Ντίνου Κονόμου, «Αγία Μαύρα Μαχαιράδου», στο  ΗΩΣ, Μηνιαία εικονογραφημένη επιθεώρησις, περίοδος 3^η, έτος 4^ον, αριθ. 48/49 -αριθ. 7/8, εν Αθήναις, 1961, σελ. 78-79.
•  Ντίνου Κονόμου, Εκκλησιές και Μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967, σελ.89-90.·
•  Ντίνου Κονόμου, Ζάκυνθος, Πεντακόσια χρόνια, τ. 5^ος, Τέχνης Οδύσσεια, τεύχος Β΄, ΘρησκευτικήΤέχνη, Αρχιτεκτονική-Ξυλογλυπτική-Αργυρογλυπτική,  Αθήνα 1989, σελ. 69.
• Παντελεήμονος Μπεζενίτη, «Ο Ναός των Αγίων στο Μαχαιράδο Ζακύνθου», στο: Επισκόπου Θεόφιλου Καναβού, Οι Θησαυροί του Μαχαιράδου Ζακύνθου. Οι Άγιοι Μάρτυρες Τιμόθεος & Μαύρα, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου, σ. 122-124. 
• Χρύσανθου Χρήστου, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17^ου αι. -Το Μπαρόκ, εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1986,  σελ. 14.