Προλόγισμα Έκθεσης Γιάννη Τσολάκου Πνευματικό Κέντρο Ζακύνθου, 3 Αυγούστου 2024

     

Φίλες  & Φίλοι,

Είμαι πραγματικά ευγνώμων για την πρόσκληση του εξ Ηλείας ορμώμενου, αλλά πολιτογραφημένου Ζακυνθινού πλέον Γιάννη Τσολάκου, να προλογίσω την έκθεση σχεδίων και προσχεδίων του ξυλόγλυπτου διακόσμου του Ιερού Ναού των Αγίων Τιμοθέου και Μαύρας Μαχαιράδου.

Και ο λόγος έγκειται στο ότι απόψε, στο αδικημένο, λόγω χρήσης του, Πνευματικό Κέντρο της πόλης μας, μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια και να κάνουμε ένα ταξίδι προκειμένου να γνωρίσουμε τον (ξυλόγλυπτο) διάκοσμο ενός από τους ωραιότερους και αρχαιότερους ναούς του νησιού μας.

Και η ευγνωμοσύνη πηγάζει από την παραδοχή ότι, η λατρευτική χρήση όλων των εικαστικών και όχι μόνο μερών, που απαρτίζουν τον εικονογραφικό και γλυπτικό διάκοσμο ενός ναού, διαφέρει από την μουσειακή έκθεσή τους.

Απόψε λοιπόν έχουμε την τύχη να δούμε από κοντά όσα η διασωστική, αναστατική και φιλοκαλής ανασύνθεση του δημιουργού μάς προσφέρει, πριν τοποθετηθούν τα μέρη αυτά και αφού ολοκληρωθεί η ξυλόγλυπτη αποτύπωσή τους, εντός του ναού.

Έτσι μπορούμε να θυμηθούμε ότι, η Ζακυνθινή, ανήκοντας σε μια τέχνη που αναπτύχθηκε ανάμεσα  σ’ Ανατολή και Δύση, αποτελεί προπύργιο του δυτικού κόσμου κατά της επεκτατικής ροπής της Ανατολής, αλλά και σημείο συναλλαγής της με τη Δύση, διευκολύνοντας τη διαμόρφωση επαφών και επιτρέποντας να διαπλαστεί ο δικός της, χαρακτηριστικά ιδιότυπος αισθητικός κόσμος.

Μπορούμε έτσι, ορμώμενοι από το μπαρόκ τέμπλο του ναού της Αγίας, όπως ζωντανεύει μέσα από το σχεδιαστικό σύμπαν του δημιουργού του, να προβληματιστούμε για τη σημερινή κατάσταση, την οποία έχουμε επιτρέψει να κυριέψει το νησί μας.

Να προβληματιστούμε για το σήμερα, αλλά και να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα στοιχεία εκείνα, τα οποία αιματοδοτούσαν τους καλλιτέχνες της εποχής, τις αξίες που τους ενδυνάμωναν, με τα λίγα μέσα που διέθεταν και να συλλογιστούμε γιατί σήμερα έχουμε παραδοθεί στο «ετοιματζίδικο», το σουηδικό, το φασόν.

Να ξανασκύψουμε πάνω στο θρύλο και να θυμηθούμε πως η  εικόνα βρέθηκε από βοσκό του χωριού Λαγοπόδο, ο οποίος είδε φως πάνω σ’ ένα φράχτη, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός των Μαρτύρων, και όπου κατά την παλαιοχριστιανική εποχή υπήρχε δυσπρόσιτο λαγκάδι, και πως οι συγχωριανοί του θέλησαν να χτίσουν ναό προς τιμήν της Μάρτυρος, αλλά η εικόνα εξαφανιζόταν κατά τρόπο ανεξήγητο, για να ξαναβρεθεί ύστερα από λίγο στον τόπο της πρώτης ευρέσεώς της.

Να  ξαναθυμηθούμε πως έτσι προσφέρθηκαν οι κάτοικοι του Μαχαιράδου κι έχτισαν ένα ξωκλήσι στο σημείο που βρέθηκε η ιερή εικόνα και αργότερα στον ίδιο τόπο, ναό μεγαλύτερο, και μοναστήρι, από την οικογένεια Νταβαρία ή Ταβαρία.

Να ξεφυλλίσουμε τα βιβλία και να διαβάσουμε πως ο ναός αυτός καταστράφηκε από σεισμό και δωρίθηκε από τον Ανδρέα Νταβαρία σε Αδελφάτο, στις 16 Ιουλίου του 1632, που τον ξανάχτισε. Όμως και αυτός ο Ναός που έχτισε το Αδελφάτο έπαθε μεγάλες φθορές από σεισμούς και άλλες θεομηνίες και επισκευάστηκε ριζικά το 1873.

Να γνωρίσουμε πως επί Μητροπολίτου Ζακύνθου Χρυσοστόμου Δημητρίου, γύρω στο 1938, πως μετατράπηκε από Συναδελφικός Ναός σε Ενοριακό και με τους σεισμούς του 1953, έπαθε πάλι ζημιές, αλλά αναστηλώθηκε λίγο αργότερα με τη συνδρομή των χριστιανών και την αρωγή της πολιτείας.

Να πληροφορηθούμε πως το περίφημο πυργοειδές κωδωνοστάσιο  του ναού, που έχει ύψος 37 μέτρα, ότι χτίστηκε το 1802, ενώ οι καμπάνες του, που φημίζονται για τη γλυκύτητα και την αρμονία του ήχου τους, κατασκευάστηκαν στη Βενετία.

Και να φτάσουμε και στο διαδίκτυο, γκουγκλάροντας την αποφράδα ημερομηνία 10-12-2005, όταν η πυρκαγιά κατέστρεψε ολοσχερώς το εσωτερικό του και χάθηκε μέσα σε λίγες ώρες θησαυρός ασύλληπτης θρησκευτικής και καλλιτεχνικής αξίας.

Χάθηκε πρώτα η θαυματουργή εικόνα της Αγίας, που χρυσώθηκε το 1896 με δαπάνη της βασίλισσας Όλγας, ενώ προηγουμένως, το 1849, ο Καλαρίτης χρυσωτής Γεώργιος Παπαστεφάνου, κατασκεύασε το ασημένιο της πουκάμισο.

Χάθηκε η ωραία  ξυλόγλυπτη επιχρυσωμένη καθέδρα, έργο του ξυλογλύπτη Αντωνίου Κουρελή (1876-1957), με τις  αργυρόγλυπτες παραστάσεις, αγνώστου, με το μαρτύριο και τα θαύματα της αγίας.

Χάθηκε η εικόνα της Κυρίας των Αγγέλων, βυζαντινής τέχνης, που επαργυρώθηκε το 1815.

Χάθηκε η υπέροχη ουρανία.

Χάθηκαν οι εικόνες που στόλιζαν τους τοίχους του ναού, με θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, άλλες  του Αποστόλου Νικ. Λάτση (1840-1909) και άλλες του Σπυρίδωνα Πελεκάση (1842-1916), δυτικής τεχνοτροπίας.

Χάθηκε η εικόνα που απεικόνιζε τον άγιο Τιμόθεο, η τοποθετημένη σε καλλιτεχνικότατη ασημένια θήκη, με  παραστάσεις από τη ζωή και το μαρτύριο των αγίων Τιμοθέου και Μαύρας, η οποία κατασκευάστηκε το 1897 με τη φροντίδα του  Άγγελου Μωρέττη.

Χάθηκε και το υπέροχο τέμπλο, έργο Διονυσίου Νικολάου Μπελέτη (1834-1902) και του γιου του Αντωνίου Μπελέτη (1865-1896). Ο Μπελέτης, μαθαίνουμε ίδρυσε μεγάλο κατάστημα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, στο οποίο είχε αρχιτεχνίτη τον Ιταλό σκαλιστή Φραγκίσκο Ντεφέο, ενώ αργότερα συνεργάστηκε με το λαμπρό ντόπιο ινταγιαδόρο, Σπύρο Θεοδόση. Μαζί δε με το γιο του, σκάλισαν τα ωραία τέμπλα της Παναγίας του Σκουλικάδου και του Αγίου Νικολάου στο Τραγάκι.

Είναι το ίδιο τέμπλο, που τύχη αγαθή έφερε το Γιάννη Τσολάκο, να φωτογραφίσει λίγες μέρες πριν την καταστροφή. Αυτές οι φωτογραφίες, μαζί με όσες φωτογραφίες έχουν δημοσιευτεί σε μελέτες επτανησιακής τέχνης και αρχιτεκτονικής (Ντίνου Κονόμου, Διονύση Ζήβα), αποτέλεσαν τον οδηγό για όσα βλέπετε απόψε να εκτίθενται.

Σήμερα, δέκα εννιά χρόνια μετά την πυρκαγιά του Δεκεμβρίου του 2005, ξαναθυμόμαστε τα ερωτήματα που είχαμε θέσει στο αφιέρωμα για το ναό, με αφορμή την καταστροφή του, στην τοπική εφημερίδα «ΗΜΕΡΑ ΤΣΗ ΖΑΚΥΝΘΟΣ», σε ένα άρθρο, με τίτλο: Η καταστροφή της Αγίας Μαύρας: «Τι νά ΄γιναν οι τόσες προσευχές…»:

Είναι μόνο η καταστροφή ενός μνημείου-μουσείου για την ιστορία της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, που κάνει τους Ζακυνθινούς να δακρύζουνε;

Είναι μόνο η απώλεια της εκκλησίας που χτυπούσε η καρδιά του χωριού του Μαχαιράδου για τους γάμους, τις κηδείες, τα βαφτίσια τους και τώρα σταμάτησε;

Είναι πάλι το πλήγμα στην οικονομική ζωή της περιοχής, που το αντέτι του προσκυνήματος στη Χάρη της είχε γίνει για ντόπιους και ξένους ένα εμπορικό πανηγύρι αντίστοιχο μ’ εκείνο που γίνεται τον Αύγουστο του Αγίου;

Είναι που το νυφοπάζαρο για τις νέες και τους νέους που κρατάνε ανά χείρας πια τα κινητά έβρισκε αφορμή να διαρκεί ολονυχτίς;

Είναι που ο tour operator θα κάνει μικρότερη τη διαδρομή στην τουριστική περιήγηση που έχει εντάξει στο πρόγραμμά του;

Ναι, είναι όλα αυτά, αλλά είναι και κάτι περισσότερο.

Είναι που χάθηκε ένα ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ, στην άσχημη ζωή μας, που ως τώρα στόλιζε ολόκληρη τη Ζάκυνθο…

Φίλες και Φίλοι,

Αυτό το ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ, ξαναχτίζεται. Χάρη στον δραστήριο ιερέα, τους Μαχαιραδιώτες συγχωριανούς, τον αείμνηστο Διονύση Τσουκαλά, τους αγαπητούς Διονύση Παπαδάτο και Νίκο Καραμαλίκη και το άοκνο χέρι του Γιάννη Τσολάκου, τον οποίο συγχαίρω για το πολύμοχθο έργο του, τον ίδιο, που φιλοτέχνησε και πριν λίγα χρόνια και την εικόνα της Αγίας,  και σήμερα συνεχίζει, έχοντας μπολιάσει με την ίδια αγάπη για την τέχνη και τον συνεχιστή του, επίσης ζωγράφο, ταλαντούχο Διονύση, μπορούμε να ελπίζουμε ότι η Ζάκυνθος του Καντούνη και του Κουτούζη δεν έχει χαθεί.

Αν σκύψουμε πάνω από τα σχέδια για τον ξυλόγλυπτο διάκοσμο της Αγίας Μαύρας, με τον ιδιότυπο ζακυνθινό εκλεκτικισμό, που διακατέχει κάθε έκφανση της ζακυνθινής ψυχής, δεν μπορούμε παρά να παραδεχτούμε, πως σ’ αυτόν διακρίνονται τα ίδια χαρακτηριστικά, που ο αείμνηστος Καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης, Χρύσανθος Χρήστου, στο περίφημο βιβλίο του για «την Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17^ου αι. -Το Μπαρόκ», διακρίνει, δηλαδή: «όλη την πολυσημαντικότητα και την αντιφατικότητα της περιόδου,  όλη την έκταση των ανησυχιών και όλο το βάθος των αντιθέσεών της, όλο τον τραγικό διχασμό της μεταξύ του χθες και του αύριο».

Ας δούμε τα προσχέδια για τον ξύλινο γλυπτικό διάκοσμο της Αγίας Μαύρας ως έναν τέτοιο αγώνα και ας προσπαθήσουμε ο καθένας με τις δυνάμεις του να ενισχύσει το σπουδαίο έργο που επιτελείται.

Σας ευχαριστώ.

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία 

• Κατερίνας Δεμέτη,  Από το Inlook στο Outlook, εκδ. Τρίμορφο, Ζάκυνθος 2012, σελ. 88. 
• Ντίνου Κονόμου, «Αγία Μαύρα Μαχαιράδου», στο  ΗΩΣ, Μηνιαία εικονογραφημένη επιθεώρησις, περίοδος 3^η, έτος 4^ον, αριθ. 48/49 -αριθ. 7/8, εν Αθήναις, 1961, σελ. 78-79.
•  Ντίνου Κονόμου, Εκκλησιές και Μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967, σελ.89-90.·
•  Ντίνου Κονόμου, Ζάκυνθος, Πεντακόσια χρόνια, τ. 5^ος, Τέχνης Οδύσσεια, τεύχος Β΄, ΘρησκευτικήΤέχνη, Αρχιτεκτονική-Ξυλογλυπτική-Αργυρογλυπτική,  Αθήνα 1989, σελ. 69.
• Παντελεήμονος Μπεζενίτη, «Ο Ναός των Αγίων στο Μαχαιράδο Ζακύνθου», στο: Επισκόπου Θεόφιλου Καναβού, Οι Θησαυροί του Μαχαιράδου Ζακύνθου. Οι Άγιοι Μάρτυρες Τιμόθεος & Μαύρα, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου, σ. 122-124. 
• Χρύσανθου Χρήστου, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17^ου αι. -Το Μπαρόκ, εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1986,  σελ. 14.