Οι Εβραίοι της Ζακύνθου, της Κατερίνας Δεμέτη, Αρχαιολόγου.

Στη Ζάκυνθο ευτύχησαν να ζήσουν Εβραίοι για περισσότερα από 500 χρόνια. Τα αρχαιότερα έγγραφα, που μαρτυρούν την παρουσία Εβραίων στη Ζάκυνθο ήταν από τα τέλη του 15^ου αι., τα οποία σώζονταν στο Αρχειοφυλακείο της Ζακύνθου μέχρι τη σεισμοπυρκαγιά του 1953.

Οι Εβραίοι της Ζακύνθου προήλθαν από πόλεις της Πελοποννήσου και από περιοχές που κατείχε η Τουρκία, από την Κέρκυρα, την Ιταλία και την Ισπανία. Η μεγαλύτερη ομάδα Εβραίων εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο, προερχόμενη από την Κρήτη, μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους, το έτος 1669.

Το 1527 καταγράφηκαν 47 εβραϊκές οικογένειες με 204 συνολικά άτομα.Το 1687 η Εβραϊκή Κοινότητα αριθμούσε περίπου 1000 άτομα, που το 1790 έφτασαν τα 2000.

Μετά το τέλος της Ενετοκρατίας, το έτος 1797, ο εβραϊκός πληθυσμός της Ζακύνθου, σταδιακά μειώθηκε. Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι δεν είχαν κανένα πολιτικό δικαίωμα, με εξαίρεση τους γιατρούς και τους αστυΐατρους, εκλεγόμενους ανά διετία από το Συμβούλιο των Ευγενών. Από το 1577 μέχρι το 1668 εκλέχτηκαν αρκετοί φημισμένοι Εβραίοι γιατροί. Προστατευόντουσαν χαλαρά από τους νόμους, θεωρούμενοι ως ξένοι και ζούσαν περιφρονημένοι, ενώ τη Μεγάλη Εβδομάδα παρέμεναν κλεισμένοι στην εβραϊκή συνοικία.

Ορισμένοι αμόρφωτοι άνθρωποι πίστευαν ότι οι Ισραηλίτες λάτρευαν κεφάλι γαϊδάρου. Αυτή η προκατάληψη είχε σαν συνέπεια ένα Σάββατο του 1661, μικρή ομάδα να εισέλθει οπλισμένη στη Συναγωγή για να πάρει τη γαϊδουροκεφαλή. Αντί αυτής βρήκε την Τορά. Η κυβέρνηση έλαβε κατάλληλα μέτρα και οι πρωταίτιοι τιμωρήθηκαν.

Την Κυριακή των Βαΐων του 1712, ένα Χριστιανόπουλο χάθηκε και αργότερα βρέθηκε νεκρό. Ο λαός πίστεψε ότι για αυτό το έγκλημα ήταν ένοχοι οι Εβραίοι, προκειμένου να πάρουν το αίμα του που θα χρησιμοποιούσαν στην παρασκευή των αζύμων (συκοφαντία του αίματος) και εξεγέρθηκε εναντίον τους. Οι Εβραίοι κακοποιήθηκαν και τα σπίτια τους λεηλατήθηκαν.

Μετά τα θλιβερά αυτά γεγονότα, με διαταγή της Κυβέρνησης της Βενετίας, οι μέχρι τότε διασπαρμένοι Εβραίοι περιορίστηκαν σε ορισμένο τμήμα της πόλης, σχήματος σταυρού, με πύλες στα άκρα του κεντρικού δρόμου και φράγματα στις παρόδους. Η περιοχή αυτή μέχρι το 1853 ονομαζόταν Γέτο. Μια μέρα του 1785 ο ποιητής Ούγος Φώσκολος, πολύ μικρό παιδί ακόμα, πάσχισε, μαζί με τους φίλους του, να γκρεμίσει με τσεκούρι τις πύλες αυτές.

Με αφορμή το έθιμο του καψίματος του Ιούσα την ημέρα του Πάσχα, το 1760 έγινε εξέγερση με τον τίτλο « Το Μπούρδο των Εβραίων για το κάψιμο του Γιούδα». Το έτος αυτό θα καιγόταν ομοίωμα  που παρίστανε τον Εβραίο έμπορο Ιακώβ Τεδίσκον. Αυτός διαμαρτυρήθηκε στον Προβλεπτή, ο οποίος διέταξε τη ματαίωση της καύσης. Αυτό εξερέθισε το λαό, που επιτέθηκε και κακοποίησε τους   Ισραηλίτες. Ευτυχώς η παρέμβαση του ισχυρού άρχοντα Μακρή πρόλαβε μεγαλύτερες ταραχές.

Το1862, κατόπιν ενεργειών του Κωνσταντίνου Λομβάρδου, με πράξη του Δημοτικού Συμβουλίου του νησιού, κατεδαφίστηκαν οι τέσσερις πύλες του Γέτου. Το 1864 η Ζάκυνθος ενώθηκε με τη μητέρα Ελλάδα, γεγονός που εορτάστηκε με δοξολογία τόσο στις Μητροπόλεις των δύο Χριστιανικών Εκκλησιών (Ορθόδοξης και Καθολικής), όσο και στη Συναγωγή. Οι  Ισραηλίτες απέκτησαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις, συμμετέχοντας ως απλοί στρατιώτες στους Βαλκανικούς Πολέμους, στην εκστρατεία στη Μικρά Ασία και στον πόλεμο εναντίον των φασιστών και των ναζιστών.

Το 1891 ο φόνος ενός κοριτσιού στην Κέρκυρα, της Εβραιοπούλας Ρουμπίνας Σάρδα, αποδόθηκε στους Εβραίους, και πάλι εξαιτίας της συκοφαντίας του αίματος. Ο αντίκτυπος έφτασε στη Ζάκυνθο και τη Μεγάλη Παρασκευή του έτους αυτού ο λαός επιτέθηκε κατά των 271 Εβραίων του νησιού. Οι αστυνομικές αρχές προσέτρεξαν για να προστατέψουν τους Εβραίους, οπότε σκοτώθηκαν 5 χριστιανοί. Φοβούμενοι αντίποινα, περισσότεροι από 200 Εβραίοι, συνοδευόμενοι μέχρι την προκυμαία από δημόσια δύναμη, κλαίγοντας εγκατέλειψαν τη γη που γεννήθηκαν. Αλλά μετά από μήνες και αφού πείσθηκαν ότι  στη Ζάκυνθο δε διέτρεχαν κανένα κίνδυνο, σιγά σιγά επέστρεψαν. 

Η εξέγερση του 1891 ήταν το τελευταίο αντιεβραϊκό συμβάν στη Ζάκυνθο. Πρέπει να επισημανθεί ότι τα δυσάρεστα γεγονότα των ετών 1661, 1712, 1760 και 1891 δεν έλαβαν ποτέ την έκταση και δεν είχαν τις οδυνηρές συνέπειες που  διαδραματίστηκαν στα άλλα κράτη της Ευρώπης.

Από τις αρχές του 20^ου αι., οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Εβραίους της Ζακύνθου, σταδιακά έπαυσαν να υφίστανται και αδελφικές φιλίες αναπτύχθηκαν μεταξύ των μελών των δύο θρησκειών. Χριστιανικές οικογένειες εγκαταστάθηκαν μέσα στο Γέτο.

Οι Εβραίοι της Ζακύνθου, στο σύνολό τους ήταν φτωχοί φιλήσυχοι βιοπαλαιστές (λευκοσιδηρουργοί, τζαμάδες, έμποροι υφασμάτων και πλανόδιοι πωλητές των ειδών αυτών) και πολύ περιορισμένης μόρφωσης, αλλά με την φιλότιμη εργασία τους συνέβαλαν στην οικονομική ζωή του νησιού.

Το γεγονός που σηματοδότησε την ιστορία των Ισραηλιτών της Ζακύνθου, ήταν η μοναδική σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, διάσωση του συνόλου αυτών (275 ψυχές) από τη Γερμανική θηριωδία, χάρις στον ηρωισμό των συμπατριωτών τους Χριστιανών, με πρωτεργάτες τους τότε Μητροπολίτη Χρυσόστομο και Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης το 1948, Εβραίοι τεχνίτες τοποθέτησαν χωρίς αμοιβή, τα τζάμια στα παράθυρα της εκκλησίας του Προστάτη του Νησιού Αγίου Διονυσίου. Το 1978 το Ίδρυμα Διαφύλαξης της Μνήμης «Γιαν Βασέμ» του Ισραήλ, τίμησε τους πρωτεργάτες της διάσωσης, Μητροπολίτη Χρυσόστομο και Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ, με τον τίτλο «Δίκαιος των Εθνών».

Το 1992, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος τοποθέτησε αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα των προαναφερόμενων στο χώρο της προσεισμικής Συναγωγής.

Μετά τη ναζιστική κατοχή, 240 περίπου από τους Εβραίους του νησιού, σταδιακά μετεγκαταστάθηκαν στο Ισραήλ. Τα 38 άτομα που η Κοινότητα αριθμούσε κατά τη σεισμοπυρκαγιά του 1953, σταδιακά μετεγκαταστάθηκαν κατά το ήμισυ περίπου στην Αθήνα και το Ισραήλ.

Το Μάρτιο του 1982, έφυγε από το ζωή ο τελευταίος Ισραηλίτης κάτοικος του νησιού, Ερμάνδος Μόρδος., Έτσι έκλεισε ο κύκλος της συνεχούς παρουσίας των Εβραίων στο Φιόρο του Λεβάντε, διάρκειας μεγαλύτερης των πέντε αιώνων.

Τους Εβραίους που ευτύχησαν να κατοικήσουν  στη Ζάκυνθο και τα γεγονότα που σηματοδότησαν το πέρασμά τους από εκεί, απέμειναν να θυμίζουν ο χώρος που προσεισμικά ήταν η Συναγωγή, στο κέντρο της πόλης, και το Νεκροταφείο σε πλαγιά λόφου, στο δρόμο προς το Κάστρο. Ο χώρος αυτός παραχωρήθηκε στην Εβραϊκή Κοινότητα το 1656.

Η τελευταία την οποία δέχθηκε στο ιερό χώμα ήταν η Ρεβέκκα Μόρδου το 1954.

  

Δημοσιεύτηκε και στο περιοδικό "Τέχνης Λόγια", Νο 20 / 5202/ 12.05.2016, που διανέμεται  με την εφημερίδα "ΗΜΕΡΑ ΖΑΚΥΝΘΟΥ".

Βιβλιογραφία

Σαμουήλ Ερμ. Μόρδος, Οι Εβραίοι της Ζακύνθου, Χρονικό πέντε αιώνων, Αθήνα 2010