«Υπό εξαφάνιση οικοσυστήματα στο Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων»: Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το σεβασμό στη Φύση και το ρόλο, που ένα Μουσείο μπορεί να παίξει στην κατάκτησή του».

Σεβασμιώτατε,  

κ. Πρόεδρε της Διοικούσας Επιτροπής του ΤΕΙ,

Εκλεκτό Προεδρείο,

Κυρίες & Κύριοι,

Οι πολλαπλές αναγνώσεις της συλλογής ενός Μουσείου επιτρέπουν την εις βάθος προσέγγιση του υλικού του και εξασφαλίζουν την προσαρμοστικότητα στις προκλήσεις της εποχής, μετατρέποντάς το σε ζωντανό κύτταρο μιας τοπικής κοινωνίας.

Όταν ένα Μουσείο αποδεχτεί ότι, ο ρόλος του δεν έγκειται μόνο στην προσέλκυση του τουρίστα, που θέλοντας να γνωρίσει καλύτερα τον τόπο που επισκέπτεται περνάει τη θύρα του, αλλά ότι στοχεύει στην ανάδειξη του πολύπλευρου χαρακτήρα των συλλογών του, αναζητά νέους τρόπους ανάγνωσής τους, πιο κοντά στην κοινωνία που ζει και αναπνέει κοντά του, πιο κοντά στο φυσικό περιβάλλον που αναπτύσσεται και γερνάει, πιο κοντά στην εκπαιδευτική κοινότητα που υποδέχεται και εμπνέει.

Και όταν μάλιστα πρόκειται για το Μουσείο που φέρει την επωνυμία του Εθνικού μας Ποιητή & των λοιπών Επιφανών Ζακυνθινών, στατικό -με απροσμέτρητο βάθος ως προς τον πρώτο όρο του ονόματός του, δυναμικό - με διαχρονικές επεκτάσεις ως προς τον δεύτερο, γίνεται σαφές ότι, η προβολή των συλλογών του και ιδιαίτερα η ερμηνεία τους, υπό το πρίσμα του τίτλου της σημερινής Ημερίδας, συμβάλει καθοριστικά στην ανάδειξη του τοπικού στοιχείου, που παραδέρνει πληγωμένο ανάμεσα σε all inclusive υπηρεσίες και κάθε είδους αξιολογήσεις ή accreditations, κατά το πιο δόκιμο όρο των ημερών.

Με αυτή την φιλοσοφία αναπτύσσονται τα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μουσείου Σολωμού & Επιφανών Ζακυνθίων, το οποίο προσπαθεί να δίνει το παρόν σε κάθε πρόκληση-πρόταση που η επίσημη Πολιτεία και το Διεθνές Συμβούλιο των Μουσείων (ICOM) θέτει.

Ένα τέτοιο πρόγραμμα είναι και αυτό που θα σας παρουσιάσω σήμερα, το οποίο σχεδιάστηκε ως η συμμετοχή του Μουσείου Σολωμού στον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 2015, που είχε ως θέμα της «Μουσεία για μια βιώσιμη κοινωνία». Με τις δράσεις που τα συμμετέχοντα Μουσεία ανέπτυξαν, επισημάνθηκε η δυνατότητά  τους να προτείνουν και να προβάλλουν πρότυπα για μια κοινωνία λιγότερο καταναλωτική, πιο ανοικτή σε συνεργασίες, με σεβασμό στα οικοσυστήματα: μια κοινωνία με προοπτικές.

 Τίτλος του: «Υπό εξαφάνιση οικοσυστήματα στο Μουσείο Σολωμού & Επιφανών Ζακυνθίων».

Η δράση αναπτύχθηκε γύρω από δύο διαφορετικά είδη αντικειμένων της συλλογής του Μουσείου: τις κορνίζες και τα έπιπλα.

Στην πρώτη κατηγορία, οι μαθητές των σχολείων της Α΄/θμιας εκπαίδευσης, που αποδέχθηκαν την πρόσκλησή μας, αναζήτησαν στις κορνίζες των εικόνων της Συλλογής Κολυβά, ζώα και φυτά, και προβληματίστηκαν για τα θέματα από το ζωικό και φυτικό βασίλειο, που ο καλλιτέχνης επέλεξε, για τις κορνίζες των αγιογραφιών, για να περιορίσει και να ορίσει το κεντρικό θέμα της εικόνας του.

Στην δεύτερη κατηγορία, τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να κάνουν εφαρμογή των όσων διδάχτηκαν στο μάθημα της «Μελέτης Περιβάλλοντος», της «Φυσικής», της «Χημείας», των «Θρησκευτικών» και να αισθανθούν τις αίθουσες του Μουσείου ανοιχτές, προσβάσιμες, ικανές να ζωντανέψουν μέσα από το παιχνίδι τις σελίδες των σχολικών εγχειριδίων.

Η διαπίστωση δε ότι η Φύση είναι κυρίαρχη σε αυτά τα αντικείμενα του Μουσείου και μάλιστα με περιεχόμενο συμβολικό, γαργάλησε τη φαντασία τους ακόμα πιο πολύ και έτσι η επίσκεψη απέκτησε μεγάλο ενδιαφέρον, ακόμα και για τους μαθητές που είχαν επανειλημμένα επισκεφτεί το Μουσείο και είχαν δει και ξαναδεί τα ίδια αντικείμενα της συλλογής του.

Ας δούμε από κοντά ένα παράδειγμα:

Η κορνίζα της εικόνας με θέμα τη «Μετάσταση της Θεοτόκου», που αναφέρεται στην μετάβαση της Παναγίας στον ουρανό μετά την «Κοίμησή» της, συμπληρώνει αξιοθαύμαστα το θεολογικό περιεχόμενο του κεντρικού θέματος.

Όταν λέμε «Μετάσταση» της ΘΚ, εννοούμε τόσο την μετάθεση-μετάβαση του σώματός Της στον ουρανό όσο και την ανάσταση και ένωση της ψυχής Της με τον Ιησού, τον οποίο γέννησε. Αφού λοιπόν διηγηθούμε στα παιδιά την ιστορία της Κοίμησης, επιλέγοντας εκείνα τα γεγονότα που τα τραβούν περισσότερο, όπως για παράδειγμα την ιστορία του Εβραίου αρχιερέα, ο οποίος όταν προσπάθησε να αρπάξει και να βεβηλώσει τη νεκρική κλίνη, τα χέρια του αποκόπηκαν και έμειναν πάνω σ’ αυτή, ενώ όταν εκείνος μετανόησε και ζήτησε από την Παναγία να τον σώσει, εκείνα ξανακόλλησαν στο σώμα του, ζητάμε από τα παιδιά, να παρατηρήσουν το πλαίσιο της εικόνας.

Εντοπίζουν αρχικά τα αναγνωρίσιμα μοτίβα: αγγέλους, αετούς, κίονες, αχιβάδα, και στη συνέχεια τους ζητάμε να μας  τοποθετήσουν το κάθε ένα, σε ένα βασίλειο. Έτσι αντιλαμβάνονται ότι η κορνίζα περιλαμβάνει σε ζώνες, στοιχεία από το επίγειο βασίλειο (θαλάσσιο και χερσαίο) και το υπέργειο, κάτι που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση. Γιατί σε συνδυασμό με την ιστορία της ζωής της Παναγίας που τους διηγηθήκαμε αρχικά συνειδητοποιούν ότι, τα θέματα της κορνίζας συμμετέχουν στο κεντρικό ζωγραφικό θέμα, συμπληρώνοντας, αναδεικνύοντας και εξάροντάς το.

Η αχιβάδα, οι  αετοί,  οι άγγελοι, όλη η Φύση, συμμετέχει στο σπουδαίο γεγονός και αναγνωρίζει στο πρόσωπο της Παναγίας την θνητή που κατάφερε να ενώσει το επίγειο με το επουράνιο, χωρίς να εγκαταλείψει με τα θαύματά της κανένα από τα δύο.

Στην δεύτερη κατηγορία τα παιδιά γνωρίζουν:

Α) τα ξυλόγλυπτα έπιπλα του Νικολάου Κολυβά, έργα του ζακυνθινού ξυλογλύπτη Αναστασίου Βλάχου και

Β) δύο έπιπλα, τα οποία ήρθαν το 1970 στο Μουσείο, με την δωρεά του Δημητρίου Οικονομόπουλου, ο οποίος ήταν εκτελεστής, της από 21/6/1961 διαθήκης, του Αριστείδη Ν. Θεοφίλου.

Β1. Το πρώτο, είναι ένα μπυρώ φλωρεντινής τέχνης από αγριοτριανταφυλλιά, έβενο και ελεφαντοκόκαλο, με παραστάσεις κυνηγιού.

Β2. Το δεύτερο, είναι ένα κομοδίνο με μαρμάρινη επιφάνεια στην οποία διακρίνεται ένα απολιθωμένο όστρακο.

Ας δούμε πιο αναλυτικά στις επόμενες τρεις διαφάνειες το Α): τα ξυλόγλυπτα έπιπλα του Νικολάου Κολυβά.

Κατ’ αρχήν τα παιδιά μαθαίνουν για τον πολιτικό Κολυβά και για τον ξυλογλύπτη που φιλοτέχνησε τα έπιπλα, Αναστάσιο Βλάχο. Στη συνέχεια ξαναθυμούνται από το μάθημα της «Μελέτης Περιβάλλοντος», τι είναι οικοσύστημα. Πληροφορούνται για τους διαφορετικούς τύπους οικοσυστημάτων, και τους ζητάμε να τα εντοπίσουν  στην ξυλόγλυπτη βιβλιοθήκη, στις καρέκλες και το γραφείο του Κολυβά.

Έτσι γνωρίζουν ότι υπάρχουν πολλοί τύποι οικοσυστημάτων: στην θάλασσα συναντάμε τα  θαλάσσια οικοσυστήματα, σε ακτές τα παράκτια οικοσυστήματα, ενώ στην ξηρά τα χερσαία.

Επίσης ότι υπάρχουν και τα οικοσυστήματα των γλυκών υδάτων, οι υγρότοποι, των οποίων ο ρόλος είναι σημαντικός, καθώς παρέχουν τροφή και προστασία σε ένα μεγάλο αριθμό πτηνών, θηλαστικών, ψαριών και άλλων οργανισμών.

 Το δασικό οικοσύστημα τέλος είναι το οικοσύστημα των φυτών και ζώων, στο οποίο κυριαρχούν τα δενδρώδη δασικά είδη. 

Κατά τη διαδικασία του εντοπισμού τούς ζητάμε να μετρήσουν πόσους αετούς, πόσα ελάφια, πόσα ψάρια, πόσα παγόνια,  πόσα πρόβατα, διακρίνουν πάνω στις επιφάνειες των επίπλων. Μας δίνεται η ευκαιρία να τους μιλήσουμε για την ιδιαίτερη τέχνη της ξυλογλυπτικής που αναπτύσσεται στη Ζάκυνθο και την μεγάλη σημασία της στον ζακυνθινό ναό και στα τέμπλα των εκκλησιών μας. Τους ζητάμε τέλος να  αντιγράψουν στα φύλλα εργασίας που τους μοιράζουμε, μοτίβα της Φύσης που αναγνωρίζουν πάνω στα έπιπλα. Έτσι μας δίνεται η ευκαιρία να τους μιλήσουμε για το συμβολισμό τους (για παράδειγμα τα παγόνια συμβολίζουν την αθανασία της ψυχής) και να τα ωθήσουμε στο να παρατηρούν τα ίδια τον κόσμο γύρω τους, τις ομορφιές και τις ασχήμιες του.

Β) Στην δεύτερη αυτή κατηγορία τα παιδιά γνώρισαν ακόμη δύο έπιπλα, τα οποία ήρθαν το 1970 στο Μουσείο, με την δωρεά του Δημητρίου Οικονομόπουλου, ο οποίος ήταν εκτελεστής, της από 21/6/1961 διαθήκης, του Αριστείδη Ν. Θεοφίλου.

Β1. Το πρώτο είναι ένα μπυρώ φλωρεντινής τέχνης από αγριοτριανταφυλλιά, έβενο και ελεφαντοκόκαλο, με παραστάσεις κυνηγιού ελαφιού, αλεπούς και λιονταριού. Τα εξαφανισμένα ζωικά είδη, που απεικονίζονται στις παραστάσεις πάνω στο έπιπλο, δίνουν την ευκαιρία να γίνει αναφορά στις  πολύπλοκες σχέσεις που  αναπτύσσονται ανάμεσα στους οργανισμούς μιας περιοχής, οι οποίες μπορεί να έχουν διάφορες μορφές, άλλοτε συνεργασίας κι άλλοτε ανταγωνισμού, για την τροφή, το χώρο, το νερό.

Έτσι τα παιδιά μαθαίνουν ότι από τις πιο σημαντικές σχέσεις σε ένα οικοσύστημα είναι οι τροφικές σχέσεις, που καθορίζονται από το ποιος οργανισμός τρέφεται με ποιον. Επίσης ότι κάθε οργανισμός σε ένα οικοσύστημα τρέφεται από κάποιον ή κάποιους άλλους. Μελετώντας λοιπόν σε ένα οικοσύστημα «ποιος τρώει ποιον» μπορούμε να τοποθετήσουμε τους οργανισμούς σε μια σειρά, έτσι ώστε ο καθένας να αποτελεί τροφή για τον επόμενο. Γνωρίζουν έτσι ότι η αλυσίδα που δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο ονομάζεται τροφική αλυσίδα. 

Ο εντοπισμός των εξαφανισμένων ειδών πάνω στο έπιπλο, τα οδηγεί να σκεφτούν ότι τις περισσότερες φορές οι ανθρώπινες δραστηριότητες προξενούν ανεπανόρθωτες βλάβες στο οικοσύστημα. Με την ανεξέλεγκτη υλοτομία και τις πυρκαγιές καταστρέφονται πολύτιμα δάση, που αποτελούν το βιότοπο χιλιάδων ζωντανών οργανισμών, ενώ η διαρκής χρήση φυτοφαρμάκων και εντομοκτόνων  γεμίζει τον αέρα, το νερό και το έδαφος με βλαβερές ουσίες. Η ανεξέλεγκτη θήρευση και αλιεία από την άλλη, αποτελούν επίσης παραδείγματα αρνητικής επίδρασης του ανθρώπου στο οικοσύστημα.

Β2. Το δεύτερο είναι ένα κομοδίνο με μαρμάρινη επιφάνεια στην οποία διακρίνεται ένα απολιθωμένο όστρακο. Ένα έκθεμα του Μουσείου πραγματικά «επίκαιρο»(!), με αφορμή και την ανακάλυψη του νέου απολιθωμένου δάσους, που έφεραν στο φως, οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν για την κατασκευή του νέου οδικού άξονα Καλλονής - Σιγρίου στη Μυτιλήνη.

Έτσι, αφού ζητιέται στα παιδιά να εξερευνήσουν το έπιπλο, ερωτώνται «γιατί θα μπορούσε να τοποθετηθεί σ’ ένα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας» ή «πώς ένας δεινόσαυρος θα μπορούσε να νοιώσει άνετα μέσα στο Μουσείο Σολωμού;». Δίνεται έτσι η ευκαιρία να πληροφορηθούν για την Παλαιοντολογία και μαθαίνουν για το «απολίθωμα».

       Πληροφορούνται λοιπόν ότι, η Παλαιοντολογία είναι μια επιστήμη που ασχολείται με τα ζώα και τα φυτά του παρελθόντος. Μελετά τη μορφή τους, τον τρόπο ζωής τους και βγάζει συμπεράσματα για το περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησαν, για την εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο και τα κατατάσσει συστηματικά. Τέλος προσδιορίζει τη γεωλογική τους ηλικία, γεγονός που χρησιμεύει στον προσδιορισμό της ηλικίας των διαφόρων στρωμάτων μέσα στα οποία βρέθηκαν.

            Τις πληροφορίες μας για τους οργανισμούς του παρελθόντος τις παίρνουμε από τα απολιθώματα, δηλαδή από τα υπολείμματα (λείψανα) ζώου ή φυτού που έζησε σε περασμένες γεωλογικές εποχές. Όταν τα σκληρά μέρη του οργανισμού αυτού, όπως είναι π.χ. τα οστά, τα κέρατα, τα δόντια, τα όστρακα κ.λ.π. μετά το θάνατο του ζώου σκεπαστούν από λεπτόκοκκο χώμα μέσα στο οποίο κυκλοφορεί νερό, έστω και σε μικρή ποσότητα, τότε το ανθρακικό ασβέστιο που βρίσκεται διαλυμένο μέσα στο νερό αντικαθιστά μόριο προς μόριο την ύλη π.χ. του οστού και με την πάροδο του χρόνου το μετατρέπει σε απολίθωμα. Επειδή η αντικατάσταση αυτή γίνεται μόριο προς μόριο, διατηρείται απόλυτα η εξωτερική του μορφολογία και με λεπτομέρειες τα χαρακτηριστικά του.

 Η επιστημονική εξήγηση του απολιθώματος κάνει τα παιδιά να βλέπουν με άλλο μάτι «Το δέντρο στο Λόφο του Στράνη», έργο Πάνου Ζουπάνου, κάτω από το οποίο ο Διονύσιος Σολωμός έγραψε τον Ύμνο εις την Ελευθερία, το Μάιο του 1823, καθώς επίσης και το πουρνάρι, τμήμα του οποίου εκτίθεται στην είσοδο του μουσείου, το οποίο κατέπεσε από θύελλα το 1964. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι κάτω από το σκληρό φλοιό του δέντρου κυλούν οι μυστικοί χυμοί της άνοιξης και η καρποφορία συντελείται με έναν τρόπο σχεδόν μαγικό. Η πνευματική δε καρποφορία επηρεάζεται άμεσα από το φυσικό περιβάλλον.

          Έτσι έρχεται αυτονόητα το ερώτημα: «Μήπως λοιπόν δεν πρέπει να καταστρέφουμε τη φύση, αλλά αντίθετα να την προστατεύουμε, για να μας εμπνέει δημιουργικά και να δίνουμε κι εμείς καρπούς πνευματικούς»;

Φεύγοντας από το Μουσείο τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν την πολύπλευρη προσέγγιση του υλικού του και να προβληματιστούν πάνω στη σημασία Τέχνης - Φύσης και Ζωής. Πολλά από αυτά με την προτροπή των εκπαιδευτικών τους κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους υπό μορφή γραπτού λόγου ή καλλιτεχνικού έργου, και τις απέστειλαν στο mail του Μουσείου.

          Έτσι η  Διεθνής Ημέρα Μουσείων στάθηκε η αφορμή για μια εκπαιδευτική εμπειρία με πολλαπλές αναγνώσεις και το Μουσείο του Εθνικού Ποιητή ζωντάνεψε για άλλη μια φορά με τις παιδικές φωνούλες.

Κυρίες και Κύριοι,

Η επιτυχία του προγράμματος μας ώθησε να το υλοποιούμε και στη διάρκεια της φετινής χρονιάς. Βελτιώσεις και προσαρμογές ανάλογα με τις ηλικίες των παιδιών των σχολείων που συμμετέχουν, είναι αυτονόητες.

Ο πολύπλευρος χαρακτήρας των συλλογών του Μουσείου Σολωμού μέσα από την ανάπτυξη τέτοιων εκπαιδευτικών προγραμμάτων, όχι μόνο αναδεικνύει την ιστορική του αξία, αλλά υπηρετεί την διάχυση της πολιτισμικής πληροφορίας που πηγάζει από τα αντικείμενα, συμβάλλοντας στο να ζωντανέψει μια ολόκληρη κοινωνία.

Είναι η κοινωνία στην οποία όλοι μετέχουμε, όλοι υπηρετούμε και είμαστε όλοι υπεύθυνοι για την πορεία της.

Σας ευχαριστώ !

***Η παρούσα ανακοίνωση έγινε στην Ημερίδα που πραγματοποίησε το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ιονίων Νήσων, το Σάββατο 9 Απριλίου 2016, στο Αμφιθέατρο του ΤΕΙ, με θέμα: "Το τοπικό στοιχείο στην Εκπαίδευση: Παιδεία, Πολιτισμός και Περιβάλλον".