Συμπεράσματα από ένα Εκπαιδευτικό Τριήμερο με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2015.

Στις 18, 19 και 20 Μαΐου το Μουσείο Σολωμού & Επιφανών Ζακυνθίων, συμμετέχοντας στον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, πραγματοποίησε «Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τα υπό εξαφάνιση οικοσυστήματα», που εντοπίζονται στα εκθέματα της συλλογής του.

Πολλά σχολεία το παρακολούθησαν και τα συμπεράσματα που εξήχθησαν αξίζει να καταγραφούν, καθώς η εμπειρία από την επίσκεψη σε ένα χώρο πολιτισμού περιλαμβάνει το πριν, το κατά τη διάρκεια και το μετά, τόσο για τους επισκέπτες του χώρου, όσο και για τους διοργανωτές αυτών των δράσεων.

Κατ’ αρχήν αξίζει να σημειωθεί ότι, τα περισσότερα σχολεία που συμμετείχαν, το είχαν επισκεφτεί περισσότερες από μία φορές στο παρελθόν και είχαν συμμετάσχει και σε παλιότερες δράσεις. Έτσι ο χώρος ήταν οικείος γι’ αυτά, και η περιέργεια για το καινούργιο που θα ανοιγόταν μπροστά τους, έκδηλη (!).

Η δράση περιέλαβε δύο διαφορετικά είδη αντικειμένων: κορνίζες και έπιπλα.

Στην πρώτη κατηγορία, αναζήτησαν στις κορνίζες των εικόνων της Συλλογής Κολυβά, ζώα και φυτά, και προβληματίστηκαν αναφορικά με το θέμα που επέλεξε ο καλλιτέχνης, για να περιορίσει και να ορίσει το κεντρικό θέμα της εικόνας. Η διαπίστωση δε ότι η Φύση είναι κυρίαρχη και μάλιστα με περιεχόμενο συμβολικό (τα παγόνια για παράδειγμα συμβολίζουν την αθανασία της ψυχής κ.λπ.), γαργάλησε ακόμα πιο πολύ την παιδική φαντασία και οι ιστορίες που προέκυψαν ήταν πραγματικά αξιοθαύμαστες.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η εικόνα της «Μετάστασης της Θεοτόκου», της οποίας το πλαίσιο περιλαμβάνει σε ζώνες, στοιχεία από το επίγειο βασίλειο (θαλάσσιο και χερσαίο) και το υπέργειο, έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στα παιδιά. Με την επισήμανση στην αχιβάδα, στους αετούς και τους αγγέλους, τα παιδιά έμαθαν να ψάχνουν όχι μόνο μέσα, αλλά και γύρω από την εικόνα, βλέποντας ότι η Φύση συμμετέχει στο κεντρικό θέμα της και συμπληρώνει αξιοθαύμαστα το θεολογικό της χαρακτήρα.

Στην δεύτερη κατηγορία τα παιδιά γνώρισαν:

Α) τα ξυλόγλυπτα έπιπλα του Νικολάου Κολυβά, έργα του ζακυνθινού ξυλογλύπτη Αναστασίου Βλάχου και μαζί με τις πληροφορίες για τον μεγάλο αυτό καλλιτέχνη, αναζήτησαν στην ξυλόγλυπτη βιβλιοθήκη, στις καρέκλες και το γραφείο του Κολυβά, τους διαφορετικούς τύπους οικοσυστημάτων. Έτσι γνώρισαν ότι υπάρχουν πολλοί τύποι οικοσυστημάτων: στην θάλασσα συναντάμε τα  θαλάσσια οικοσυστήματα, σε ακτές τα παράκτια οικοσυστήματα, ενώ στην ξηρά τα χερσαία. Επίσης ότι υπάρχουν και τα οικοσυστήματα των γλυκών υδάτων, οι υγρότοποι, των οποίων ο ρόλος είναι σημαντικός, καθώς παρέχουν τροφή και προστασία σε ένα μεγάλο αριθμό πτηνών, θηλαστικών, ψαριών και άλλων οργανισμών. Το δασικό οικοσύστημα τέλος είναι το οικοσύστημα των φυτών και ζώων, στο οποίο κυριαρχούν τα δενδρώδη δασικά είδη. 

Β) Στην δεύτερη αυτή κατηγορία τα παιδιά γνώρισαν ακόμη δύο έπιπλα, τα οποία ήρθαν το 1970 στο Μουσείο, με την δωρεά του Δημητρίου Οικονομόπουλου, ο οποίος ήταν εκτελεστής, της από 21/6/1961 διαθήκης, του Αριστείδη Ν. Θεοφίλου.

Β1. Το πρώτο ήταν ένα μπυρώ φλωρεντινής τέχνης από αγριοτριανταφυλλιά, έβενο και ελεφαντοκόκαλο, με παραστάσεις κυνηγιού ελαφιού, αλεπούς και λιονταριού. Τα εξαφανισμένα ζωικά είδη, που απεικονίζονται στις παραστάσεις πάνω στο έπιπλο, έδωσαν την ευκαιρία να γίνει αναφορά στις  πολύπλοκες σχέσεις που  αναπτύσσονται ανάμεσα στους οργανισμούς μιας περιοχής, οι οποίες μπορεί να έχουν διάφορες μορφές, άλλοτε συνεργασίας κι άλλοτε ανταγωνισμού, για την τροφή, το χώρο, το νερό.

Έτσι τα παιδιά έμαθαν ότι από τις πιο σημαντικές σχέσεις σε ένα οικοσύστημα είναι οι τροφικές σχέσεις, που καθορίζονται από το ποιος οργανισμός τρέφεται με ποιον. Επίσης ότι κάθε οργανισμός σε ένα οικοσύστημα τρέφεται από κάποιον ή κάποιους άλλους. Μελετώντας λοιπόν σε ένα οικοσύστημα «ποιος τρώει ποιον» μπορούμε να τοποθετήσουμε τους οργανισμούς σε μια σειρά, έτσι ώστε ο καθένας να αποτελεί τροφή για τον επόμενο. Γνώρισαν έτσι ότι η αλυσίδα που δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο λέγεται τροφική αλυσίδα.

Ο εντοπισμός των εξαφανισμένων ειδών πάνω στο έπιπλο, τα οδήγησε να σκεφτούν ότι τις περισσότερες φορές οι ανθρώπινες δραστηριότητες προξενούν ανεπανόρθωτες βλάβες στο οικοσύστημα. Με την ανεξέλεγκτη υλοτομία και τις πυρκαγιές καταστρέφονται πολύτιμα δάση, που αποτελούν το βιότοπο χιλιάδων ζωντανών οργανισμών, ενώ η διαρκής χρήση φυτοφαρμάκων και εντομοκτόνων γεμίζει τον αέρα, το νερό και το έδαφος με βλαβερές ουσίες. Η ανεξέλεγκτη θήρευση και αλιεία από την άλλη, αποτελούν επίσης παραδείγματα αρνητικής επίδρασης του ανθρώπου στο οικοσύστημα.

Β2. Το δεύτερο ήταν ένα κομοδίνο με μαρμάρινη επιφάνεια στην οποία διακρίνεται ένα απολιθωμένο όστρακο. Ένα έκθεμα του Μουσείου πραγματικά «επίκαιρο»(!), με αφορμή και την ανακάλυψη του νέου απολιθωμένου δάσους, που έφεραν στο φως, οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν για την κατασκευή του νέου οδικού άξονα Καλλονής - Σιγρίου στη Μυτιλήνη, λίγες μέρες πριν.

Έτσι, αφού ζητήθηκε στα παιδιά να εξερευνήσουν το έπιπλο, ρωτήθηκαν «γιατί θα μπορούσε να τοποθετηθεί σ’ ένα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας» ή «πώς ένας δεινόσαυρος θα μπορούσε να νοιώσει άνετα μέσα στο Μουσείο Σολωμού;». Έτσι δόθηκε η ευκαιρία να πληροφορηθούν για την Παλαιοντολογία και έμαθαν τι είναι το «απολίθωμα».

 

          Ειδικότερα πληροφορήθηκαν ότι: Η Παλαιοντολογία είναι μια επιστήμη που ασχολείται με τα ζώα και τα φυτά του παρελθόντος. Μελετά τη μορφή τους, τον τρόπο ζωής τους και βγάζει συμπεράσματα για το περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησαν, για την εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο και τα κατατάσσει συστηματικά. Τέλος προσδιορίζει τη γεωλογική τους ηλικία, γεγονός που χρησιμεύει για τον προσδιορισμό της ηλικίας των διαφόρων στρωμάτων μέσα στα οποία βρέθηκαν.

            Τις πληροφορίες μας για τους οργανισμούς του παρελθόντος τις παίρνουμε από τα απολιθώματα, δηλαδή από τα υπολείμματα (λείψανα) ζώου ή φυτού που έζησε σε περασμένες γεωλογικές εποχές. Όταν τα σκληρά μέρη του οργανισμού αυτού, όπως είναι π.χ. τα οστά, τα κέρατα, τα δόντια, τα όστρακα κ.λ.π. μετά το θάνατο του ζώου σκεπαστούν από λεπτόκοκκο χώμα μέσα στο οποίο κυκλοφορεί νερό, έστω και σε μικρή ποσότητα, τότε το ανθρακικό ασβέστιο που βρίσκεται διαλυμένο μέσα στο νερό αντικαθιστά μόριο προς μόριο την ύλη π.χ. του οστού και με την πάροδο του χρόνου το μετατρέπει σε απολίθωμα. Επειδή η αντικατάσταση αυτή γίνεται μόριο προς μόριο διατηρείται απόλυτα η εξωτερική του μορφολογία και με λεπτομέρειες τα χαρακτηριστικά του.

            Το συνηθισμένο υλικό της απολιθώσεως είναι το ανθρακικό ασβέστιο (CACO3), όμως παρατηρήθηκε απολίθωση και με άλλα υλικά όπως είναι το διοξείδιο του πυριτίου (SIO2), o μαρκασίτης (FeS2) και άλλα.

          Φεύγοντας από το Μουσείο τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν την πολύπλευρη προσέγγιση του υλικού ενός Μουσείου και να προβληματιστούν πάνω στη σημασία Τέχνης - Φύσης και Ζωής. Πολλά από αυτά με την προτροπή των εκπαιδευτικών τους κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους υπό μορφή γραπτού λόγου ή καλλιτεχνικού έργου, τα οποία και υποσχέθηκαν ότι θα αποστείλουν στο mail του Μουσείου.

          Έτσι η  Διεθνής Ημέρα Μουσείων στάθηκε η αφορμή για μια εκπαιδευτική εμπειρία με πολλαπλές αναγνώσεις και το Μουσείο του Εθνικού Ποιητή ζωντάνεψε για άλλη μια φορά με τις παιδικές φωνούλες.

          Εμείς δεν έχουμε λοιπόν παρά να ευχηθούμε: ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ!!!

Η θέαση της πραγματικότητας με τα μάτια ενός εικαστικού, μας αποκαλύπτει αλήθειες ή το «Ναυάγιο» σε θέση σύγχρονου Γκιούλιβερ για το νησί μας.

Ο πανικός που κατέλαβε, δικούς και ξένους, όταν μαθεύτηκε ότι η γνωστή παραλία Ναυάγιο, κινδυνεύει από ρυπογόνα λήμματα, ήταν το πρώτο καμπανάκι.

Οικολογική ευαισθησία μόνον ή κάτι διαφορετικό, κρυμμένο πίσω από τις λέξεις και τις σειρήνες των λιμενικών, που κυνηγούσαν τους δράστες;

Η απορία είχε εγκατασταθεί μέσα στο μυαλό μου και περίμενε την κατάλληλη ευκαιρία να εκφραστεί.

Και η ευκαιρία ήρθε.

Και μαζί της ήρθε και η εξήγηση, που δεν ήταν καθόλου ανακουφιστική. Έδειχνε ότι το σύγχρονο πρόσωπο της άναρχης τουριστικής μας ανάπτυξης, βιάζει τη φύση, βιάζει τον άνθρωπο και τον τοποθετεί σε μια θέση λιλιπούτειου δυνάστη κάθε μοιραίου ναυαγίου, που από τύχη και μόνο, προσαράζει στα καθαρά νερά του Φιόρου του Λεβάντε.

Και για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ο εικαστικός Γιάννης Μαρκόπουλος στο έργο του: « Το φορτηγό «Gulliver», 1995, ναυάγιο και σκοινιά, 110χ110 μέτρα, Ζάκυνθος, παραλία Ναυάγιο», που εντοπίσαμε στο κεφάλαιο Διασπορά: η ελληνική τέχνη εκτός των τειχών, της σειράς «Ελληνομουσείον», Επτά αιώνες ελληνικής Ζωγραφικής, στ΄ τόμος, Ιούνιος 2009, εκδ. Ελεύθερος Τύπος-Εκδόσεις Μίλητος, σ. 116, που επιμελείται ο Ιστορικός της Τέχνης Μάνος Στεφανίδης, κατέδειξε ότι, η πραγματικότητα, βιωμένη μέσα από την εικαστική ματιά και ευαισθησία του καλλιτέχνη, μπορεί ν’ αποκαλύψει πτυχές της ζωής που φτάνουν στην καρδιά του προβλήματος.

Παρουσιάζει το πλοίο Παναγιώτης, δεμένο με τεράστια σκοινιά, που όπως είναι γνωστό, ξεβράστηκε το 1982, μεταφέροντας παράνομα τσιγάρα, από την Τουρκία. Το πλοίο, λόγω εξαιρετικά δυσμενών καιρικών συνθηκών και χαλασμένης μηχανής, βρέθηκε εκτός πορείας και σύντομα έπεσε στα βράχια της βορειοδυτικής πλευράς της Ζακύνθου.

Σαν άλλος Γκιούλιβερ, το πλοίο Παναγιώτης, ονειρεύεται να εξερευνήσει πιο μακρινούς και εξωτικούς τόπους. Αλλά η μοίρα του επεφύλασσε μία άλλη τύχη, αφού παραμένει αιχμάλωτο στον κάθε έναν, που θεωρεί ως καλή ιδέα, την τουριστική αξιοποίηση της περιοχής με το να εκθέτει ένα σκουριασμένο, αχρηστεμένο, λεηλατημένο κουφάρι.

Ο Γκιούλιβερ, ήρωας του μυθιστοριογράφου, λιβελογράφου, δοκιμιογράφου και ποιητή Jonathan Swift (Δουβλίνο 1667-1745), υπήρξε παθιασμένος με τα θαλασσινά ταξίδια και τις περιπέτειες. Στο πρώτο του μεγάλο ταξίδι, με προορισμό τις θάλασσες του Νότου, μια μεγάλη καταιγίδα, που προκάλεσε το ναυάγιο του πλοίου του, στάθηκε η αφορμή να φτάσει σε μια χώρα φανταστική. Η χώρα έμοιαζε με κήπο, οι αγροί με παρτέρια γεμάτα λουλούδια κι οι άνθρωποι δεν ξεπερνούσαν σε ύψος τα δεκαπέντε εκατοστά: βρισκόταν στη Λιλιπούτη! Συναρπαστικά, αλλά και καυστικά, ο Swift, μέσα από τις περιπέτειες του ήρωά του σατιρίζει με μοναδικό τρόπο τα κακώς κείμενα των κοινωνιών και της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Όμοια και ο εικαστικός Γιάννης Μαρκόπουλος, σατιρίζει τα κακώς κείμενα στη δική μας Λιλιπούτη. Γεννημένος στις 7 Ιουλίου 1962 στην Αθήνα, σπούδασε στην Α.Σ.Κ.Τ. του Α.Π.Θ. στη Θεσ/κη στο εργαστήρι του Βαγγέλη Δημητρέα (1984-1986) και κατόπιν συνέχισε τις σπουδές του στο Hochschule der Künste στο Βερολίνο (1987-1991) με καθηγητή τον Karl Horst Hödicke. Σήμερα ζει και εργάζεται στο Βερολίνο. Έργα του βρίσκονται στο Αμερικανικό Κολλέγιο (THE AMERICAN COLLEGE OF GREECE: ACG ART).

Με το έργο του εισηγείται ένα νέο είδος τέχνης: την τέχνη του «δεσμείν» - Art Binding. Ο καλλιτέχνης δένει ιεροτελεστικά ένα ναυάγιο στην ακτή του Ιονίου ή ένα υπερμέγεθες κτίριο του Βερολίνου. Επίσης «δεσμεί και λύει» τελετουργικά ένα γυναικείο σώμα σε performance μιας γκαλερί. Τι σημαίνει τέχνη του
«δεσμείν»;

 Είναι η εξασφάλιση της μονιμότητας σ’ έναν κόσμο που όλα αλλάζουν ή ο εντοπισμός της αρχαίας σκουριάς που βασανίζει τόπους, κτήρια, ανθρώπους και που οδηγεί σε μία αναστολή της προόδου σε κάθε επίπεδο, αφού εμποδίζει την έκφραση των νέων ιδεών;

Πιστεύουμε ότι, ο Μαρκόπουλος, στην περίπτωσή μας με το έργο του Το φορτηγό «Gulliver», σχολιάζει με τον καλύτερο τρόπο, τη συμβολική παρουσία του προσαραγμένου πλοίου στο νησί μας, αφού μας τοποθετεί στο ρόλο των λιλιπούτειων κατοίκων που προσπαθούν να δέσουν, να αιχμαλωτίσουν, επενδύοντας την υστεροφημία τους σ’ ένα κακόπαθο σκαρί και όχι αξιοποιώντας την ομορφιά των ιδεών των ανθρώπων  και της ευλογημένης φύσης που το περιβάλλει.

Για άλλη μια φορά λοιπόν η Τέχνη, σε ρόλο σχολιαστή, μας φέρνει στην καρδιά του προβλήματος.

Γι’ αυτό πριν η αδρεναλίνη χτυπήσει κόκκινο για τ’ απορρίμματα που πέφτουν  στο Ναυάγιο, καλό θα ήταν να σκύψουμε με πραγματικό οικολογικό ενδιαφέρον στις ομορφιές του νησιού μας, φροντίζοντάς το με αγάπη και σεβασμό. Τότε ίσως καταφέρουμε να ψηλώσουμε λίγο, για να μας βρει ο Γκιούλιβερ, όπως βρήκε τους κατοίκους της επόμενης χώρας που επισκέφτηκε: Γίγαντες!

Το κείμενο δημοσιεύεται και στις σελίδες 170-172 του βιβλίου μου. Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα ΕΡΜΗΣ, 3/7/2009.