Συνέντευξη της Κλαίρης Σκανδάμη.

Η Κλαίρη Σκανδάμη, είναι μία Ζακυνθινιά που ζει στη Βαρκελώνη. Πέρασε τα σχολικά της χρόνια σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας λόγω της δουλειάς του πατέρα της και όλα τα καλοκαίρια ανελλιπώς και κάθε γιορτή και σχόλη στη Ζάκυνθο. Σπούδασε Ιστορία – Αρχαιολογία στο Παν/μιο Αθηνών και αργότερα, με υποτροφία του ιταλικού κράτους μελέτησε στη Ρώμη Μεσαιωνική Ιστορία, και ειδικότερα τις σχέσεις Βυζαντίου-Δύσης, τον ύστερο Μεσαίωνα, κάνοντας έρευνα στα αρχεία του Βατικανού και της Φλωρεντίας. Εργάστηκε για ένα διάστημα στο Μουσείο Μπενάκη και από το 1991 διδάσκει νέα ελληνικά στη Βαρκελώνη στην Κρατική Σχολή Ξένων Γλωσσών. Έχει μεταφράσει από τα ισπανικά και τα καταλανικά, βιβλία κυρίως τέχνης και ιστορίας  και προσπαθεί, από τη θέση της στη Σχολή, να υποστηρίζει και να προωθεί, στα μέτρα των δυνατοτήτων της,  εκδηλώσεις, συναυλίες ή ό,τι άλλο σχετίζεται με την Ελλάδα και τον ελληνικό πολιτισμό.

Ερωτήσεις:

1η: Κλαίρη, ο χάρτης της ιδανικής για σένα Ελλάδας, που με τόση αγάπη και διάθεση, ιχνογραφείς για τους σπουδαστές σου, πόσο έχει επηρεαστεί στην σύνθεσή του από την ιδιαίτερη πατρίδα σου, τη Ζάκυνθο;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Ο ιδανικός μου χάρτης, ο χάρτης της ψυχής μου έχει ένα κέντρο φυσικά, τη Ζάκυνθο, ο ομφαλός της γης μου είναι εκεί. Ένας τόπος, όμως, και ιδιαίτερα η Ζάκυνθος, είναι η συνιστώσα πολλών και διαφορετικών πραγμάτων που το καθένα με τη σειρά του κι όλα μαζί με έχουν σημαδέψει σαν άνθρωπο και οδηγούν τα βήματά μου, χαράζουν το δρόμο της δασκάλας. Η φύση του νησιού, οι ποιητές του –για σκέψου! δεν είναι και λίγο!– η ιστορία του, η τέχνη, στριφογυρίζουν στο μυαλό μου. Τρέμω μάλιστα καμιά φορά μη μ' έχουν εντελώς αιχμαλωτίσει και βλέπω θολά τον υπόλοιπο κόσμο, ησυχάζω όμως μετά ξέροντας πως η Ζάκυνθος, αυτό που είναι πραγματικά αλλά και σαν ιδέα, φωτίζει σαν φάρος τον χάρτη που μοιράζομαι με τους σπουδαστές μου κι αντανακλάται πολλαπλά επάνω του.  Τα καλά μα και τα κακώς κείμενα του νησιού μας, καθώς προβάλλονται στον ευρύτερο χάρτη αποτελούν έναυσμα για ένα σχόλιο, μια συζήτηση. 

Ο Σολωμός, ζακύνθιος, δικός αλλά και πανελλήνιος, πάντα μου ψιθυρίζει κάτι, από το πιο απλό ως και το πιο υψηλό. Να! προχτές, διδάσκοντας τα παραθετικά των επιθέτων, ήρθε στ' αυτιά μου, υπό μορφή καντάδας κιόλας, και τους το μετέφερα εκείνο το λευκότατα πανιά. Κι άλλοτε, κατά το Πάσχα εκείνος θα μας μεταφέρει πάλι στο Μεσολόγγι, θα μας παρασύρει «Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ΄ έφθασε μ΄ ασπούδα, / έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα / που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·». Μαζί με αυτά κι εκείνα που σεφερικά μας πληγώνουν: η άναρχη, ανόητη  τουριστική εκμετάλλευση του τόπου, η έκπτωση των ηθών με όλα τα συμπαρομαρτούντα σκιαγραφούν το πρόσωπο της παγκόσμιας πλέον λέξης «κρίση» και μας δίνουν την ευκαιρία -να προσπαθήσουμε τουλάχιστον- να ερμηνεύσουμε μέσα στην τάξη, και όχι μόνο ετυμολογικά, τις πολλαπλές πτυχές της.

2η: Το 2011, κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ernest Marcos Hierro, καθηγητή Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, «Αλμογοβάροι», σε μετάφραση δική σου, που αναφέρεται στους γενναίους μισθοφόρους πολεμιστές, που από τον 13^{ο αι}, με αρχηγούς Καταλανούς και Αραγωνέζους, αρχίζουν να κάνουν επιδρομές στα μουσουλμανικά εδάφη της Ισπανίας για την ανάκτησή τους από τους χριστιανούς βασιλείς και αργότερα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο βυζαντινό Αυτοκράτορα, με αρχηγό τους τον Ροζέ ντε Φλορ. Θα ήθελα τη γνώμη σου αναφορικά με τη σημασία της ανάγνωσης ιστορικών μυθιστορημάτων και ιστορικών μελετών, για την ιστορική αυτοσυνειδησία των ανθρώπων της εποχής μας, η οποία μόνο μέσα από την προσεκτική εξέταση στο μικροσκόπιο μακρινών εποχών, που ταλανίστηκαν από αντίστοιχα με τα δικά μας ιστορικά προβλήματα, μπορεί να αποκτηθεί.

 ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Να διευκρινίσω ότι το βιβλίο  αυτό είναι μια ιστορική μελέτη γραμμένη από έναν έγκριτο βυζαντινολόγο, που χρησιμοποιεί όμως λόγο ρέοντα και απλό για να ερμηνεύσει καταστάσεις αντικειμενικά περίπλοκες και ξετυλίγει την ιστορία των μισθοφόρων τόσο παραστατικά  που σε πολλά σημεία γίνεται σχεδόν μυθιστορηματική. Εκείνο όμως που καθιστά το βιβλίο μοναδικό είναι ότι ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει δυο πηγές: τις βυζαντινές με τις καταλανικές, δυο ματιές, αντικρουόμενες πολλές φορές, πάνω στα ίδια γεγονότα που ανιστορούνται από σύγχρονούς τους αυτόπτες μάρτυρες. Είναι συναρπαστικός αυτός ο σιωπηλός διάλογος 700 χρόνια αργότερα, αυτή η διαμάχη μέσα στις σελίδες ενός σημερινού βιβλίου με μόνο κριτή τον αναγνώστη. Όσον αφορά τώρα τα ιστορικά μυθιστορήματα, πρέπει πρώτα να ομολογήσω ότι από πολύ μικρή είχα μπει γοητευμένη στον κόσμο τους. Δεν πρόκειται άλλωστε για κάτι νεοφανές όπως ίσως μας κάνει να πιστεύουμε η πληθώρα των βιβλίων που εκδίδονται σήμερα. Από το χέρι μάς είχε πάρει τότε η Πηνελόπη Δέλτα να μας μπάσει κρυφά στα Μυστικά του Βάλτου κι ο Άγγελος Τερζάκης να μας φέρει με την Ιζαμπώ του κατά τα μέρη της φράγκικης  Πελοποννήσου και ο δικός μας, βέβαια, αγαπημένος Διονύσης Ρώμας να μας ταξιδέψει με τον Σοπρακόμιτό του οδηγό σε Περίπλου μαγικό σε όλα τα πελάγη της ζακυνθινής ιστορίας. Διαβάζοντας όμως τα ιστορικά μυθιστορήματα και καθώς μας έχει συνεπάρει η πλοκή κι ο συγγραφέας με το λογοτεχνικό του ταλέντο μας έχει μεταφέρει σε μακρινές εποχές και μοιάζει να συμπάσχουμε με τους ήρωές του, τα πλάσματα της φαντασίας του ξεχνάμε καμιά φορά πως εδώ υπάρχουν πράγματα ωραιοποιημένα, κοινωνικές ανισότητες, αδικίες και βία που έχουν παραληφθεί ή εσκεμμένα μεγαλοποιηθεί. Η ομορφιά του λόγου, σαν τη μουσική, τις σιωπές και τα χρώματα που καλύπτουν τις σπαρακτικές πολεμικές σκηνές στην ταινία Ραν του Κουροσάβα, κρύβει συχνά ανακρίβειες που το μυθιστόρημα εξ ορισμού επιτρέπει. Η ιστορία όμως είναι αυστηρή, αναζητά την αλήθεια, αν υπάρχει. Αν θέλουμε να μάθουμε και να αντλήσουμε διδάγματα για το σημερινό μας βίο και τα πάθη, οφείλουμε να σκύψουμε με σεβασμό σε μελέτες ιστορικές, σε επιστημονικά συγγράμματα ξέροντας πως τα συμπεράσματα μπορεί να είναι υποκειμενικά στηρίζονται όμως σε έρευνα και μόχθο κάποιων ειδικών.

3η: Ο Φώτης Κόντογλου, σε δημοσίευμα που πρωτοκυκλοφόρησε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στις 2 Σεπτεμβρίου 1990, με τίτλο: «Περί Θεοτοκόπουλου. Σκέψεις και παρατηρήσεις», το οποίο επιμελήθηκε ο καθηγητής Νίκος Ζίας για το Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο « Ο Γκρέκο και οι Έλληνες»,  για τα 450 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου ζωγράφου, έγραφε: «Αν σηκωνότανε από τον τάφο ο Θεοτοκόπουλος, θα’ δινε αλύπητο ξύλο στους πιο πολλούς από τους υμνητές του, όπως ο Χριστός στους δικούς του οπαδούς.…Ο Θεοτοκόπουλος που νομίζεται επαναστάτης είναι βουτηγμένος μέσα στην παράδοση. Κι όχι σε μια «παράδοση», αλλά σε τρεις, την βυζαντινή, την ιταλική και την ισπανική. Είναι παράξενο πώς τα πνεύματα τα πλέον δημιουργικά, υποτάζονται στην παράδοση και δουλεύουνε  μέσα στα μέτρα της, ενώ όσοι καυχιόνται για ελευθερίες και για απόλυτα, δεν κάνουνε παρά κοινά πράγματα. Στη λογοτεχνία μας ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Χριστόπουλος, ο Βηλαράς (ο Κρυστάλλης), ο Παπαδιαμάντης, ο Καβάφης είναι υποταγμένοι στην παράδοση και φτιάξανε έργα δημιουργικά..». Από την εμπειρία σου της μετάφρασης του σπουδαίου έργου του Ισπανού ιστορικού της τέχνης Jose Gudiol, Ελ Γκρέκο, (έκδ. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1990), αλλά κυρίως από την εκπαιδευτική σου εμπειρία, ως καθηγήτρια στο Τμήμα των Νέων Ελληνικών της Κρατικής Σχολής Ξένων Γλωσσών της Βαρκελώνης, πόσο θεωρείς σημαντική την επίδραση της παράδοσης στην σκέψη και τη δημιουργία φωτισμένων πνευμάτων, όπως ο Θεοτοκόπουλος, ο Σολωμός και ο Κάλβος; 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Μου επιτρέπεται να διαφωνήσω ταπεινά με την έκφραση του Φ.Κόντογλου υποταγμένοι στην παράδοση; Μπορούν οι μεγαλοφυΐες να υποταχθούν σε οτιδήποτε; Πατούν ίσως στην παράδοση·  τα νάματα μιας συσσωρευμένης για αιώνες σοφίας στα γράμματα και τις τέχνες ποτίζουν τον εύφορο νου των εξαιρετικών αυτών δημιουργών.  Πώς ν΄αρνηθούμε τη σκιά του Ερωτόκριτου στον "Κρητικό":  γιατί άκουγα τα μάτια της μέσα στα σωθικά μου· / που έτρεμαν και δε μ᾿ άφηναν να βγάλω τη μιλιά μου, πώς να παραβλέψουμε τα ίχνη της βυζαντινής τέχνης στην "Ταφή του κόμητος Οργκάθ" ; Η μεγαλοσύνη όμως του Σολωμού ή του Θεοτοκόπουλου κρύβεται αλλού, την ώρα που σπάνε τα κοινά μέτρα, την ώρα του βάσανου και της μοναξιάς, στα αλλεπάλληλα Σχεδιάσματα, στις συσπασμένες, φλογώδεις μορφές, καθώς τους εκτινάσσει η τέχνη τους σε άλλες σφαίρες, εκεί που Άστραψε φως κι εγνώρισεν ο νιος τον εαυτό του, φως μυστικό στον ουρανό της "Άποψης του Τολέδου".

4η: Ελλάδα – Ισπανία, Ζάκυνθος –Βαρκελώνη: Πόσο εύκολη είναι η γεφύρωση από την μία χώρα στην άλλη, από την μία πατρίδα στην άλλη και ποια είναι τα οφέλη του να ζεις στην μία, αλλά να εκπαιδεύεις, να χτίζεις για την άλλη. 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Μα δεν πασχίζω να γεφυρώσω γιατί έχω ήδη για γέφυρα την ίδια μου τη δουλειά· χάρη σε αυτή ποτέ δεν ένιωσα αποκομμένη. Ένιωθα πάντα σαν ένας κουβαλητής που φορτωμένος ταξίδευε πάνω σ' ένα νοητό τόξο από τη μιαν άκρη της Μεσογείου στην άλλη. Κι είχα το ζεμπίλι μου γεμάτο λέξεις και φράσεις και ιστορίες, κείμενα και τραγούδια που έφερνα εδώ στη Βαρκελώνη. Απίθωνα την πραμάτεια μου επάνω στα θρανία να πάρει ο καθένας απ' τους μαθητές μου ό,τι τραβούσε η καρδιά και το μυαλό μπορούσε. Κι όταν άδειαζε το σακούλι επέστρεφα, καθημερινά, με τις αναγνώσεις μου παλιότερα και το ραδιόφωνο στα βραχέα κύματα, και τώρα, με όλα τα θαυμαστά μέσα που η τεχνολογική πρόοδος έφερε, αλλά και την καρδιά μου πάντα, επέστρεφα για να ξαναφορτώσω πατώντας στη νοητή γέφυρά μου. Η γέφυρα, βέβαια, ορίζει από τη φύση της μια σχέση αμφίδρομη αφού κι οι δέκτες γυρίζουν πίσω για να βρουν την πηγή, να γνωρίσουν από κοντά τον τόπο τον δικό μας και τους ανθρώπους του, να μείνουν ίσως εκεί, να δουλέψουν ή να περιπλανηθούν, να διασκεδάσουν, να μάθουν. Κι αυτή είναι η δική μου ανταμοιβή, αυτό είναι το όφελός μου και η επιβράβευσή μου, αν θέλεις, να βλέπω πως η δική μου χώρα γίνεται για κάποιους άλλους που εγώ δίδαξα η ιδανική πατρίδα.

5η: Κλαίρη μου, ο Θερβάντες, που ο Δον Κιχώτης του αποτελεί σύμβολο του αιώνια ρομαντικού, που δε διστάζει να τα βάλει με φανταστικά τέρατα για την αγαπημένη του, τραυματίστηκε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου (7-10-1571), αποδεικνύοντας έμπρακτα ότι φαντασία και δράση δεν είναι ασύμβατες. Εσύ σε ποιους φανταστικούς ήρωες είχες συστήσει στα παιδιά σου στα βιβλία που τους διάβαζες και με τι κριτήριο;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Στα κορίτσια μου διάβαζα βιβλία ελληνικά, για να ακούν τη μητρική τους γλώσσα –που γι' αυτά, γεννημένα και μεγαλωμένα σε άλλο τόπο σήμαινε κυριολεκτικά μόνο αυτό, τη γλώσσα της μητέρας- κι άλλα βιβλία από τόπους μακρινούς, εικονογραφημένα παραδοσιακά παραμύθια, γραμμένα σε γλώσσες που ούτε εγώ πολλές φορές δεν ήξερα. Διάβαζα -ή έκανα πως διάβαζα- πάντα ελληνικά είτε μεταφράζοντας είτε ερμηνεύοντας τις εικόνες. Συχνά ήταν παιδιά οι ήρωες των παραμυθιών, να ΄ναι στα μέτρα των παιδιών μου, αδύναμα παιδιά κάποτε που έπρεπε να  φέρουν εις πέρας μια δύσκολη αποστολή έχοντας μαζί τους βοηθό ένα ζώο, την ευχή μιας μάνας, τη σοφή συμβουλή ενός γέρου.  Αντιμετώπιζαν αδικίες, εμπόδια, τέρατα, σκοτεινά δάση, τεράστια κύματα μα έβγαιναν στο τέλος νικητές. Ένας μικρούλης γιαπωνέζος, ο κινέζος γιος μιας φτωχής χήρας, η ινδιάνα από τη βόρειο-δυτική ακτή της Αμερικής, Το άγαλμα που κρύωνε από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Θα θυμούνται άραγε τα ονόματά τους; Ίσως να τα ΄χουν ξεχάσει, μα μένει, ελπίζω, η αίσθηση ότι οι ήρωες πάλευαν για κάτι δίκαιο, και ηθικά και συναισθηματικά πολύτιμο, για μιαν αξία πανανθρώπινη πέρα από φυλές και χώρες.  Και πλάι σε αυτούς τους ανώνυμους, τους διάβαζα μικρές ιστορίες σαν παραμύθια απ' τη ζωή κάποιων καλλιτεχνών: ήρωες κι αυτοί γιατί δημιουργώντας μπόρεσαν ν΄ αγγίξουν  κάτι πέρα από τα επίγεια, κάτι θεϊκό. Θυμάμαι ένα βιβλιαράκι  για τις επινοήσεις του αριστερόχειρα, πολυμήχανου Λεονάρντο ντα Βίντσι κι ένα άλλο για τον Βελάσκεθ, που ζωγραφίζοντας τις ισπανίδες πριγκιποπούλες στα στενά όρια των βασιλικών διαμερισμάτων, κατάφερε να μας ανοίξει ένα παράθυρο προς την ψυχή μας και τον ουρανό ταυτόχρονα.

6η: Ποιος θεωρείς ότι είναι ο άνθρωπος που σε επηρέασε για να ακολουθήσεις τον συγκεκριμένο επιστημονικό –επαγγελματικό κλάδο;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Ίσως δεν πρόκειται για έναν μόνο άνθρωπο παρά για κάποιους ανθρώπους μάλλον με τις αρετές και τα διδάγματά τους και κάποια πράγματα: η φιλομάθεια του πατέρα μου, η επιστημοσύνη της νόνας μου κι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Βιβλία γύρω γύρω, παλιά βιβλία σε τόσες γλώσσες, βιβλία κάποιων προγόνων επιφανών που τα παράγγειλαν, τα αγόρασαν, τα ξεφύλλισαν, τα διάβασαν, αυτά που για τον Διονύσιο Σολωμό μετέφρασε ο Νικόλαος Λούντζης. Ο ποιητής πάντα εκεί να μας κοιτάζει αυστηρά από τον τοίχο του σαλονιού, μέρος κι αυτός της καθημερινότητάς μας σαν τις ιστορίες για τον άλλο μπιζνόνο, πιο προσιτό εκείνον, πιο κοντινό, εξίσου θρυλικό όμως και περιφανή, τον Λεωνίδα Ζώη, τον ιστορικό και αρχειοδίφη. Όλα αυτά με έσπρωχναν από παιδί, τελεολογικά θαρρείς, στα μονοπάτια της ιστορίας και αρχαιολογίας που σπούδασα και μ' έφεραν τελικά στο χώρο της  διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού με τα οποία ασχολούμαι επαγγελματικά τώρα. Κι η ίδια η Ζάκυνθος άλλωστε, όπως στέκεται μετέωρη στη μια άκρη του μεσογειακού τόξου, ευάλωτη στις κινήσεις των τεκτονικών πλακών, μου έδειξε από νωρίς το εύθραυστο της ύπαρξης, το ότι όλα κυλούν κι αλλάζουν, καταποντίζονται ίσως για να ξαναγεννηθούν, το ηρακλείτειο τα πάντα ρει, την ιστορία εν τέλει.

7η: Τι σχεδιάζεις αυτή την εποχή;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Έχω πολλά σχέδια στο μυαλό μου αυτή την εποχή μια και το επόμενο ακαδημαϊκό έτος 2016-17 το τμήμα μας, το τμήμα Νέων Ελληνικών, συμπληρώνει 30 χρόνια ζωής και συνεχούς δράσης. Προγραμματίζουμε συνέδριο για τη γλώσσα και τη διδασκαλία της, συναυλίες, ημέρες κινηματογράφου, διαλέξεις. Για τους επόμενους μήνες δε μια σύνθετη εκδήλωση για τον Ζορμπά του Ν. Καζαντζάκη επ' ευκαιρία της πρόσφατης κυκλοφορίας μιας νέας μετάφρασης του βιβλίου στα ισπανικά και πιθανώς μια εκ νέου συνεργασία με το θεατρικό εργαστήρι του Πανεπιστημίου Κύπρου (ΘΕΠΑΚ) για την παρουσίαση αυτή τη φορά της παράστασης «Νερά της Κύπρου, της Συρίας και της Αιγύπτου, σπουδή στον "θεατρικό" Καβάφη», όπως την έχει επιμεληθεί και σκηνοθετήσει ο καθηγητής και ποιητής, και εδώ και πολλά χρόνια φίλος και στύλος του τμήματός μας, Μιχάλης Πιερής.

 8η. Ποια είναι η επόμενη επίσκεψή σου στην Ελλάδα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Τα τελευταία χρόνια μου δίδαξαν πικρό μάθημα πατριδογνωσίας: πως το κέντρο μου, που λέγαμε στην αρχή, όπως το έχω εγώ κλεισμένο μέσα στα μάτια της ψυχής μου, οι γαλαζωπές κορυφογραμμές του Βραχίωνά μου, οι πλαγιές με τις ελιές, τα πεύκα του Κάστρου κι ο Σκοπός στο βάθος να κατοπτεύει ακοίμητος την αρχαία αμπελοφυτεμένη θάλασσα του Κάμπου μας, είναι ένα κέλυφος που ράγιζε σιγά σιγά καθώς οι αγαπημένοι φεύγουν, και δεν είναι στο πλευρό μου. Ας ευχηθούμε όμως να είμαστε όλοι καλά, κι αυτά που μένουν κι αυτοί που μένουν να με τραβούν από την ξενιτεία μου κοντά τους ίνα πληρωθεί το ρηθέν "τα καλοκαίρια ανελλιπώς στη Ζάκυνθο". 

 Σε ευχαριστώ!

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Τέχνης Λόγια", Νο 8 / 5083 / 4.11.2015, που διανέμεται με την εφημερίδα "ΗΜΕΡΑ ΖΑΚΥΝΘΟΥ"

Το εξώφυλλο του "Τέχνης Λόγια 8" κοσμεί το έργο της Ελένης Γούναρη "Απώλειες".